Acrobat PDF (8.08mb)

Olga Popović–Obradović
Formalno organizovanje političkih partija predstavljalo je ne početak
nego kristalizacionu tačku u višegodišnjem procesu artikulacije osnovnih
koncepata političkog i državnopravnog ureñenja, kao i spoljnopolitičke
orijentacije mlade srpske države. Tim činom je, zapravo, obeležen početak
otvorenog, parlamentarnog, ali i vanparlamentarnog sukoba već jasno
definisanih, temeljno različitih ideološko-doktrinarnih i praktično-političkih
projekata. Meñusobno sučeljavanje i sukobljavanje tih projekata odvijalo se
u formi borbe za ustavnu reviziju. Najdugotrajniji, Namesnički ustav je u
isto vreme bio i najviše osporavan ustav u srpskoj istoriji. Prve i možda
najznačajnije političke borbe u istoriji moderne Sbije odvijale su se upravo
na pitanju revizije Ustava od 1869, koje je kao centralno političko pitanje
postavljeno na dnevni red odmah pošto je ustav usvojen. Skupštinske
rasprave, naročito tokom prvih petnaestak godina života novog ustava, bile
su izuzetno žive, ozbiljno argumentovane i vodile su se o svim
najznačajnijim političkim pitanjima, uključujući i ona koja zadiru u sam
karakter države. Život Namesničkog ustava je zapravo istorija borbe za
njegovu reviziju u kojoj su, kako u formi ustavnih predloga i stranačkih
programa, tako i u brojnim skupštinskim raspravama, štampi i drugim
publikacijama, formulisane osnovne koncepcije društva i države u vreme
kada se Srbija profilisala kao moderna država. To su istovremeno one
koncepcije koje će, nekada u otvorenom, a nekada u latentnom sukobu,
ostati trajno obeležje srpske ustavne istorije.
Osnovna linija podele bila je odnos prema Zapadu, kao kulturnocivilizacijskom
modelu u najširem smislu – kako u pogledu pitanja
modernizacije društva, tako i u pogledu razumevanja karaktera države. Na
jednoj strani našao se projekt države koji je bio rezultat recepcije liberalnih
političkih načela i ustanova, dok je na drugoj stajao koncept koji je
predstavljao pokušaj njihovog zaobilaženja, pa i negiranja. Prvi je nastao u
krugu socijalno marginalne, ali ipak vladajuće intelektualno-političke elite,
formirane pod duhovnim i političkim uticajem Zapada. Drugi je formulisan
kao njegova alternativa, pod neposrednim uticajem i učešćem sledbenika
narodnjačko-socijalističkih ideja Svetozara Markovića, koji su uspeli da
organizuju masovni politički pokret, a ubrzo i najveću političku stranku u
istoriji Srbije – Radikalnu stranku.
Najdosledniju liberalnu kritiku Namesničkog ustava nisu izvršili
srpski liberali – ovi će, kao njegovi tvorci, biti poslednji koji će se
priključiti pokretu za ustavnu reviziju – nego tzv. mladokonzervativci,
budući naprednjaci. Čim je knez Milan, krajem 1873, poverio vladu,
mladokonzervativci su, uz značajne korake u domenu privredne i društvene
60
Kakva ili kolika država
modernizacije uopšte, odmah započeli i odgovarajuću reformu političkog
sistema.
S mladokonzervativcima, liberalno-reformatorske ideje u Srbiji
dobile su novu sadržinu. Bez rezerve okrenuti Zapadu, znatne intelektualne
snage, budući naprednjaci su sebe odredili kao političku grupaciju koju
rukovodi "tvrda volja da u težnju za opšti napredak stojimo u redovima
naroda jevropskih, čiju civilizaciju visoko poštujemo..." 3 Za razliku od
liberala, oni temelj savremenoj srpskoj državi nisu tražili u srpskoj
političkoj tradiciji, nego u iskustvu i tekovinama moderne Evrope u kojoj su
želeli da jednoga dana vide i Srbiju. Kriterijum savremenog rešenja
ustavnog pitanja ne mogu biti duh i osobine srpskog naroda, nego
usklañenost društvene i državne organizacije s ostalim savremenim
narodima – rezonovao je vodeći naprednjački ideolog i političar, Milan
Piroćanac. 4 Za naprednjake, prvorazredni zadatak Srbije bila je unutrašnja
modernizacija, čijim su nerazdvojnim delom smatrali strogu zakonitost,
lične i političke slobode, kao i odgovornu vladu. Istovremeno, njihova
liberalna ideologija bila je osloboñena ne samo od demokratizma shvaćenog
u duhu francuske revolucionarne tradicije nego čak i od demokratskih ideja
savremenog evropskog liberalizma, koji je i doktrinarno i u praksi već bio
prihvatio široko, pa i opšte pravo glasa i koji je parlamentarizam razumeo
kao politički sistem u kome je kruna ostala bez stvarne političke vlasti.
Stoga, parlamentarna vlada u interpretaciji srpskih naprednjaka nije
podrazumevala političku prevlast ili čak i svevlast skupštine, kako su to
razumeli prvi srpski liberali, nego, naprotiv, aktivnu ulogu krune i poseban
politički značaj viših društvenih slojeva, koji bi bio obezbeñen znatno
ograničenim pravom glasa i drugim domom zakonodavnog tela. Ovo svoje
ideološko stanovište oni su, već krajem 1879, pokrećući časopis Videlo,
formulisali kao svoj praktičnopolitički program, istovremeno zahtevajući da
se u skladu s njim izvrši promena Namesničkog ustava.
Iako dosledna principima liberalne doktrine, politička ideologija
naprednjaka, posebno u odnosu na izvorni srpski liberalizam, nosila je
konzervativno obeležje. Naprednjaci su stoga sami svoju stranku
3 V. Srpska napredna stranka, Beograd 1883, str. 4.
4 V. Milivoje Popović, Poreklo i postanak Ustava od 1888, Beograd 1939, str. 62–
63. Mnogo godina kasnije, 1940, Nikola Radojčić će uputiti kritičku opasku na račun
Stojana Novakovića, jednog od voña Napredne stranke. "Niko manji nije pisao da mi iz naše
prošlosti ništa ne treba da pretačemo u sadašnjost, nego Stojan Novaković, istoričar, naročito
pravni istoričar", nezadovoljno je konstatovao Radojčić. (V. O proučavanju staroga
srpskoga prava, Srpski književni glasnik, LXI, 2/1940, str. 111.)
61