Acrobat PDF (8.08mb)

Olga Popović–Obradović
tarne vladavine, štiti upotrebom ovog krajnjeg sredstva protiv izvršne vlasti,
na koje ima nesporno pravo. S druge strane, pak, iako "ustavna fikcija",
budžetsko pravo engleskog parlamenta je potpuno, u smislu da izvršna vlast
ni jednog jedinog dana ne može upravljati zemljom bez budžeta odobrenog
od strane parlamenta. Uopšte, engleski ustav, a time i engleski
parlamentarizam, ne poznaju niti se mogu složiti s onim što je predstavljalo
važno obeležje srpskog parlamentarizma, a to je postojanje krajnjih
ustavnih sredstava koja izvršna vlast može upotrebiti protiv skupštine –
meñu kojima je pravo krune, odnosno (ne)odgovorne vlade da svojim
jednostranim aktom produži istekli budžet najvažnije, ali ne i jedino. Što je,
naravno, najznačajnije, ta prava izvršne vlasti u odnosu na skupštinu u
srpskom parlamentarizmu nisu bila "ustavna fikcija" i vlada ih je bez
ustručavanja koristila kao krajnje sredstvo u borbi protiv skupštine. U
takvim uslovima, tumačenje po kome je skupština, po uzoru na donji dom u
Engleskoj, trebalo da se uzdržava od upotrebe onih prava koja joj je ustav
dao kao krajnje sredstvo protiv vlade, vodilo je uspostavljanju takvih
odnosa izmeñu skupštine i vlade kojima bi se srpski parlamentarizam ne
približio, nego, naprotiv, udaljio od engleskog. Takvo tumačenje ustava
ugrožavalo je pravne temelje parlamentarne vlade, ionako ozbiljno
uzdrmane pravom izvršne vlasti na ukazno produženje isteklog budžeta.
Ono je, zapravo, poricalo svaku mogućnost srpskoj skupštini da jednu vladu
koja, koristeći se ustavnim ovlašćenjima, narušava načela parlamentarne
vlade, prisili da se povuče i tako dovede do ponovnog uspostavljanja
poremećenog parlamentarnog reda.
Osim u domenu budžetske vlasti, prevlast kralja nad skupštinom po
Ustavu od 1903. ogledala se i u tome što je autonomija skupštine bila
višestruko ograničena. Neka od predviñenih ograničenja uobičajena su za
kontinentalne ustave koji su usvojili engleski obrazac, ali u Ustavu od 1903.
ima i takvih koja druge ustavne monarhije ovog tipa ne poznaju.
Na prvom mestu, kao najznačajnije, treba navesti propise koji
regulišu pravo odlaganja skupštinskih sednica. Za razliku od Engleske, u
kojoj ovo pravo pripada isključivo parlamentu, u Srbiji je Ustavom od
1903. ono bilo rezervisano za kralja. Po čl. 54. ustava, kralj ima pravo da
odlaže sednice narodne skupštine, s tim što to odlaganje ne može biti duže
od dva meseca, niti se može ponoviti u istom sazivu bez pristanka
skupštine. Zakonodavno telo se, dakle, može odložiti jednostranim aktom
izvršne vlasti, odnosno ukazom, ali ne i jednostranim aktom samog ovog
tela, odnosno skupštinskom rezolucijom. Jedino na šta skupština po ustavu
148
Kakva ili kolika država
ima pravo, to je da odbijanjem da saglasnost, spreči kralja u njegovom
eventualnom pokušaju da je u istom sazivu ponovo odloži.
Ovu vrstu ograničenja autonomije parlamenta poznaju i ustavi
evropskih monarhija koji su sastavljeni prema engleskom obrascu. Pravo
krune da odlaže skupštinu (kao i dom perova) predvidele su već francuske
ustavne povelje od 1814. i 1830. i ono je, prema ovim ustavima, bilo bez
ograničenja (čl. 50, odnosno čl. 42). I Belgijski ustav (čl. 72) pravo
odlaganja ostavlja kralju, ali je, prvo, vreme za koje se parlament može
odložiti ograničeno na jedan mesec i, drugo, zabranio je ponavljanje
odlaganja u istom sazivu bez saglasnosti skupštine. 32 Belgijsku formulu,
koju je – kako smo videli – usvojio srpski ustavotvorac, sadrže i svi ostali
balkanski ustavi, s tim što je propisana dužina vremena za koje kralj može
odložiti skupštinu različita. Ona je najveća u srpskom i bugarskom Ustavu –
dva meseca (v. čl. 135. bugarskog Ustava), dok prema grčkom Ustavu
odlaganje ne može trajati duže od 40 dana (čl. 38), a prema rumunskom,
isto kao i prema belgijskom, duže od jednog meseca (čl. 95). Zanimljivo je
primetiti da čak ni Ustav Francuske Republike od 1875, koji je takoñe za
uzor imao engleski obrazac, pravo odlaganja nije dao skupštini, nego šefu
države (v. čl. 2. ustavnog zakona od 16. VII 1875).
Ustav od 1903. se, dakle, u pogledu prava odlaganja, ne razlikuje od
ostalih kontinentalnih ustava engleskog tipa – iako zajedno sa bugarskim
prednjači u pogledu dozvoljene dužine vremena za koje je kralj mogao
vladati bez parlamenta. Ono zbog čega, meñutim, ovako regulisano pravo
odlaganja skupštinskih sednica po Ustavu od 1903. posebno pogaña načelo
parlamentarne vlade i što ovaj ustav čini specifičnim – to je okolnost da
pravo odlaganja kralj može upotrebiti i onda kad je stari budžet pred
istekom, a novi još nije usvojen. U ovom slučaju on može ukazom produžiti
istekli budžet za četiri meseca, o čemu je bilo govora. Ovde treba ponovo
primetiti da upotreba prava na ukazno produženje budžeta dalekosežnije
ugrožava načelo ministarske odgovornosti u slučaju odlaganja nego u
slučaju raspuštanja skupštine. Ovo stoga što će u slučaju disolucije princip
većine, u krajnjem ishodu, ipak biti zadovoljen, jer će legitimnost vlade
koja je ostala bez budžeta biti proverena na opštim izborima, dok se kod
odlaganja radi o prostom produžavanju života vlade kojoj je skupština,
odbijanjem da joj odobri budžet, uskratila poverenje.
32 Ustav Belgije od 1831. v. u: F. R. Dareste i P. Dareste, Les constitutions
modernes, tom I, str. 58–75.
149