Acrobat PDF (8.08mb)

Olga Popović–Obradović
praktičnoj politici, 35 da kralj u ustavnoj monarhiji ne samo može već i mora
vršiti svoje ustavne funkcije i u zakonodavnoj i u izvršnoj vlasti. On se,
prema tome, ne sme odreći prava na samostalno odlučivanje o raspuštanju
skupštine, niti je, pak, obavezan da vladu uvek imenuje iz redova
skupštinske većine.
Parlamentarna kriza 1905, koja je izbila upravo zbog kraljevih
postupaka koji su bili u skladu sa Perićevom ustavnom teorijom, bila je
prva prilika da se u parlamentarnoj praksi pod novim ustavom artikuliše
odgovor na osnovno pitanje parlamentarnog režima u monarhiji: da li kralj,
makar i za kratko, može vladati bez skupštine, odnosno vlade skupštinske
većine. Stavovi ključnih političkih stranaka o tome bili su zato od velikog
značaja.
Striktno tumačenje ustava, imajući pre svega u vidu čl. 174, koje je
davalo načelno pozitivan odgovor na ovo pitanje, kao i okolnost da usled
kratkog vremena, u parlamentarnoj praksi Srbije nije bilo moguće stvoriti
odgovarajuće ustavne običaje, davali su za pravo onima koji su odobravali
kraljev postupak. Takvo tumačenje ustava bilo je, meñutim, direktno
suprotno političkim interesima Radikalne stranke i teorijskim stavovima
koje je ona oduvek zastupala. Ideolog i tada glavni teoretičar ove stranke
Stojan Protić, branio je, na stranicama Samouprave, svom žestinom njemu
svojstvenom, stav po kome sva prava politički neodgovornog kralja faktički
pripadaju odgovornoj vladi, koja stoga samostalno odlučuje o raspuštanju
skupštine i uvek mora proizlaziti iz skupštinske većine. 36 Iako je priznavao
da "niti smo mi Gledstoni (prim. O. P. – radikali) niti ste vi Englezi (prim.
O. P. – Protićevi neistomišljenici)", Protić je ipak ispravnost ovoga stava
dokazivao pozivanjem na englesku parlamentarnu praksu tvrdeći da je
Srbija "zavela skupštinski parlamentarni sistem po ugledu na Englesku". 37
On je, svakako, znao šta ustav o tome govori, ali je očigledno polazio od
stava da je tumačenje ustava u duhu državnopravnog programa Radikalne
stranke jedino legitimno i zato, praktično, zvanično. A to tumačenje ugledalo
se na engleski obrazac. Fasciniranost engleskim parlamentarizmom i politički
interes stranke kojoj je pripadao odveli su ovog radikalskog teoretičara
zaključku da sve što je u skladu sa ustavom ne mora biti istovremeno
35 Ž. Perić i grupa oko Nedeljnog pregleda pokrenutog 1908, distancirala se od
Napredne stranke, ne zbog njenih odstupanja od konzervativnih načela u unutrašnjoj nego
pre svega spoljnoj politici, procenjujući da se ova stranka suviše vezala za Pašićevu
rusofilsku politiku. Stoga su 1914. osnovali svoju, Konzervativnu stranku.
36 V. Stojan M. Protić, Odlomci iz ustavne i narodne borbe u Srbiji, Beograd 1911.
37 Isto, s. 4.
128
Kakva ili kolika država
ustavno, već da je ustavnost sadržana u doslednom poštovanju ustavnih
običaja. "Quid leges sine moribus", poručivao je on, 38 očigledno smatrajući
da u Srbiji nema ustavnosti ako se srpski ustav ne tumači u skladu sa
engleskom ustavnom praksom.
Svoje polemičke članke, koje je pisao i 1908, Protić je upućivao
samostalcima. Oni su, primivši u majskoj krizi 1905. mandat kao manjinska
skupštinska stranka, svoj postupak branile ne odricanjem od osnovnih
načela engleskog parlamentarizma nego tvrdnjom da su radikali,
neposredno pre ostavke povodom jednog glasanja bili ostali u manjini, što
je bilo tačno, ali nije bilo i bitno. Svojom odbranom oni nisu umanjili
ispravnost Protićeve tvrdnje da je kraljevo odbijanje da raspuštanje
skupštine poveri aktuelnoj vladi koja je nastala redovnom parlamentarnom
putem bilo u neskladu sa engleskom ustavnom praksom, ali su argumentima
koje su iznosili pokazivali da je u pogledu zauzimanja stava prema ulozi
kralja kod njih vladala izvesna nedoumica. Ovu stranku koja je svoj
identitet gradila u isticanju odanosti izvornim načelima i programu
Radikalne stranke, i koja je u svojim redovima imala ne mali broj ljudi
republikanski orijentisanih, 39 politički interes je naveo da pruži praktičnu
podršku kraljevom mešanju u politički život i tako ojača onu političku
struju koja je, faktički, bila protivnik parlamentarne vlade.
Konačno stabilizovanje odnosa snaga u radikalskom biračkom telu
1906. godine, koje je karakterisala značajna prednost staroradikala, 40 kao i
njihova vladavina koju su mnogi ocenjivali kao diktaturu stranke u kojoj su
partijski interesi izjednačeni sa državnim, a posebno, teške i gotovo redovne
zloupotrebe od strane radikalskih opštinskih vlasti prilikom izbora 41 –
38 Isto, s. 30.
39 Po svedočenju Jovana Žujovića, meñu republikancima su, pored njega bili: J.
Skerlić, J. Prodanović, M. Grol, K. Kumanudi, J. Cvijić, B. Marković (V. Arhiv Srbije, J. Ž-
60).
40 Radikali su na izborima 1906. dobili 42,9%, a samostalci 29,6% glasova biračkog
tela. Na prethodna dva izbora odnos je bio sledeći:
1903, radikali 38,3%, a samostalci 36,5%; 1905, radikali 32,3%, a samostalci 38,4%
od ukupnih glasova birača.
41 Zastrašenost naroda opštinskim vlastima i policijom slikovito iskazuje pismo koje
je Lj. Stojanoviću, posle izbora 1908, uputio jedan samostalac. U njemu on, kao o
vrhunskom idealu, razmišlja o vremenu u kome će policija objaviti "da svaki može ići na
koje oće izbore, da može potpisati čiju oće listu i glasati za koga oće..." (Arhiv SANU,
13020). Nepostojanje istinskih slobodnih izbora kao važno obeležje srpske parlamentarne
prakse konstatovano je i u literaturi. (V. npr. S. Jovanović, Perićev Ustavni vladalac, Arhiv
za pravne i društvene nauke, 1–2/1938, s. 8; slično i Milan Vladisavljević, Razvoj ustavnosti
u Srbiji, Beograd 1938, s. 65–66).
129