Acrobat PDF (8.08mb)

Olga Popović–Obradović
Izlaganje glavnih istorijskih oblika parlamentarizma obuhvata opis
zapravo pet tipova parlamentarizma: klasičan ili dualistički engleski
parlamentarizam (koji počinje da se formira od 1701. da bi konačno bio
jasno uobličen tokom poslednjih decenija istog, XVIII veka i trajao do
1832), monistički engleski parlamentarizam s prevlašću predstavničkog tela
tj. “zlatno doba engleskog Parlamenta” (1832–1867), monistički engleski
parlamentarizam kabinetskog sistema (posle 1867), orleanski tj.
Kontinentalno-evropski dualistički ili klasični parlamentarizam (1830–
1848) i francuski parlamentarizam tj. kontinentalno-evropski monistički
parlamentarizam s prevlašću predstavničkog tela (od 1875. odnosno 1877.
do /Prvog odnosno/ Drugog svetskog rata).
Odmah treba istaći specifičnost i vrednost organizacije ovog
izlaganja. Naime, Olga Popović–Obradović se nije držala ni hronološkog
(tj. istorijskog) kriterijuma pri izlaganju ovih tipova, niti se pak držala
uobičajenog teorijskog kriterijuma: dualistički – monistički
parlamentarizmi (koji se pokatkadu ne uvek valjanoj teorijskoj interpretaciji
izjednačavaju s kriterijumom monarhijski – republikanski). I dobro je što
nije tako postupila, jer se pridržavanjem do kraja ni vremenskog ni (bilo
kog) teorijskog kriterijuma kao osnovnog ne mogu steći uvidi u bitne mene
parlamentarizma niti u uzroke tih promena.
Osnovni njen kriterijum je zapravo prostorni: engleski parlamentarizam
(odnosno parlamentarizmi) naspram kontinentalno-evropskom – pre
svega francuskom – parlamentarizmu (odnosno parlamentarizmima). To je
dobro odabran osnovni kriterijum iz mnogo razloga, a pre svih, imajući na
umu sledeća tri: tim osnovnim kriterijumom uvažava se i hronologija (u
značajnoj meri tj. u svemu vremenski bitnom), i odnos uzora i replika (tj.
istorijskih “premijera” i “repriza”, ili “originala” i “kopija” odnosno “varijacija”),
i bitna različitost u shvatanjima prava i ustava u anglosaksonskom
tj. engleskom parlamentarizmu odnosno parlamentarizmima a naspram
onom odnosno onim kontinentalno-evropskim.
Ta osnovna podela (ostrvski ili engleski ili anglosaksonski naspram
kontinentalno-evropskim ili, kratko, kontinentalnim) dalje je razvijena potpodelama
na osnovu novog, u obe vrste identičnog, teorijskog kriterijuma:
dualistički – monistički, pa su tako dobijena četiri tipa parlamentarizma
(engleski dualistički tj. klasični, engleski monistički, kontinentalni dualistički
tj. klasični tj. orleanski i kontinentalni monistički parlamentarizam).
Meñutim, pošto monistički parlamentarizam nije jednoobrazan, već
ima dva bitno različita podtipa: onaj s prevlašću parlamenta, koji u teoriji
582
Kakva ili kolika država
nema posebno ime, ali bi se ekonomije jezika radi mogao kratko mada
pleonastično nazvati parlamentarnim parlamentarizmom, ili opet kratko a
figurativno zlatnim parlamentarizmom, i onaj koji se uopšte ne naziva
parlamentarizmom, već kabinetskim sistemom, ali bi se sad terminološkog
ujednačavanja radi mogao nazvati kabinetskim parlamentarizmom, to onda
ova dva podtipa monističkog uz onaj prvobitni, dualistički (koji Olga
Popović–Obradović u engleskoj varijanti naziva formativnim) daju dakle po
tri podtipa parlamentarizma u obe osnovne grupe (engleskoj i
kontinentalnoj), što bi ukupno trebalo da čini šest podtipova. Meñutim, dok
se u razvoju engleskog parlamentarizma do Prvog svetskog rata sva ova tri
podtipa mogu jasno razaznati, na kontinentu Evrope, posebno u Francuskoj,
to nije slučaj – tu se sreću samo dva podtipa: orleanski ili dualistički i
monistički s prevlašću parlamenta, ali ne i kabinetski, pa zato Olga
Popović–Obradović analizira ukupno pet glavnih uzornih istorijskih tipova
parlamentarizma u periodu do Prvog svetskog rata.
U ovoj razuñenoj podeli istorijski uzornih parlamentarizama, u kojoj
osnovni kriterijum (Ostrvo – Kontinent) prati uobičajena potpodela na
dualističke i monističke, posebno treba istaći dalju potpodelu monističkih
parlamentarizama na one s prevlašću parlamenta i one s prevlašću vlade, jer
je to podela koja se u teoriji veoma retko sreće (za razliku od podele – ili
podela – na dualističke i monističke odnosno na monarhijske i
republikanske), a veoma je važna jer se zasniva na uvidima u bitno različito
funkcionisanje ovih vrsta parlamentarizama (ili parlamentarnih sistema).
Monistički parlamentarizam s prevlašću parlamenta (ovde nazvan
parlamentarni ili zlatni) imao je i svoju ostrvsku, englesku verziju i svoju
kontinentalnu, francusku verziju (po kojoj je i dobio ime: francuski
parlamentarizam), dok je monistički parlamentarizam s prevlašću vlade (tj.
kabinetski sistem) do Prvog sveskog rata imao samo englesku verziju, mada
će posle i na kontinentu, i to ne samo evropskom, imati svoje odgovarajuće
– nazovimo ih – kancelarske ili premijerske (ili kabinetske, da ne kažemo
vladinske) verzije. Uopšte, može se reći da je ova podela monističkih
parlamentarizama (na one s prevlašću parlamenta, ili zlatne, ili
parlamentarne, i one s prevlašću vlade ili kabineta, dakle, kabinetske, ili
vladinske, ili premijerske, ili kancelarske) jednako značajna kao i podela na
dualističke i monističke, 22 te da parlamentarizme (ili parlamentarne sisteme)
treba neposredno a ne posredno podeliti u tri grupe: 1) dualističke, 2) zlatne
22 Sličan stav o tome Olga Popović–Obradović izričito iskazuje razmatrajući pravnu
suštinu parlamentarizma. V. ibid., str. 44.
583