Acrobat PDF (8.08mb)

Olga Popović–Obradović
stanovišta realne istorije, ovaj se metod pokazao kao najdelotvorniji u
proučavanju i svih drugih institucija koje su u Srbiji izgrañivane po uzoru
na zapadnoevropske institucije. Norma dolazi na nepripremljenu osnovu:
ona utiče na forme, ali i maskira praksu. Najzad, primena pomenutog
metoda omogućla je da se precizno ustanove i ograničenja i dometi
parlamentarizma u Srbiji na početku XX veka.
Stariji istoričari koji su bili savremenici dinastičkog prevrata 29. maja
1903, kojim je uspostavljen sistem parlamentarne vladavine (Jaša
Prodanović, Stojan Novaković, Živan Živanović, Milan Vladisavljević) o
ovim dogañajima nisu pisali. Bili su premalo udaljeni od dogañaja da bi
mogli da prodru u njihov smisao i uoče njihove posledice. Slobodan
Jovanović, koji je meñu njima bio najbolji poznavalac pitanja ustavnosti u
Srbiji, nadživeo je ne samo Kraljevinu Srbiju nego i Kraljevinu Jugoslaviju,
ali se na ove dogañaje, kao istoričar, nije vraćao. Očito se nije radilo samo o
nedostatku distance, već i o tome da je upravo u kratkom razdoblju
parlamentarizma nacionalna ideja bila dominantna. Fiksiranje nacionalnog
osloboñenja i ujedinjenja kao glavnog cilja relativizovalo je i način na koji
je parlamentarizam uspostavljen i način na koji je on praktikovan.
Potonji istoričari (Milivoje Pavlović, Milorad Ekmečić, Dragoljub
Živojinović, Milan St. Protić, Aleks Dragnić) delili su, čak mnogo više
nego njhovi prethodnici, poglede stvarnih pobednika 29. maja 1903.
godine: radikala i novoustanovljene dinastije Karañorñević. Ako su i
istraživali prvo razdoblje parlamentarizma u Srbiji, oni su ostali na
njegovom normativnom nivou, što im je i omogućilo da ga vide kao “zlatno
doba” demokratije u Srbiji.
Kraj jugoslovenske države i kraj komunističkog pokreta dali su novu
snagu tumačenju početaka parlamentarizma u Srbiji. “Zlatno doba” je
postalo važan instrument srpskog nacionalizma na kraju XX veka u
delegitimisanju i države i poretka. Stvaranje jugoslovenske države 1918.
godine, a zatim i njena obnova 1945. godine, pod diktaturom Komunističke
partije, kao partijske države, tumačeni su kao nasilni prekid tog “zlatnog
doba”. Na toj interpretaciji temelji se i stanovište o XX veku kao, za Srbiju,
istorijski izgubljenom vremenu. Tek je Olga Popović–Obradović svojim
istraživanjima i nivoa norme i nivoa prakse ustanovila kontroverzni
karakter parlamentarizma u Srbiji 1903–1914. godine.
Normativno, već je Ustav iz 1888, iz koga je Ustav iz 1903. preuzeo
najveći deo odredaba, sledio liberalni ustavni obrazac. Naime, engleski
ustavni obrazac s kraja XVII i početka XVIII veka, kad je u zemlji porekla
610
Kakva ili kolika država
izgubio legitimitet, prenet je, 1830. godine, u francusku, a 1831. u belgijsku
ustavnu praksu. Za većinu ustavotvoraca u Evropi XIX veka, belgijski ustav
predstavljao je uzor. Na Balkanu takoñe. Pre nego što ga je u Srbiji faktički
preuzeo Ustav iz 1888, učinili su to ustavi u Grčkoj, Rumuniji i Bugarskoj.
Stvarno, nedeljivo od liberalizma, parlamentarizam – “definisan kao
skup nepisanih pravila političke igre proizišlih iz dugotrajne evolucije
engleskog društva, čija je središnja nit i sama suštna ležala u ideologiji
liberalizma” (O. Popović–Obradović) – bio je u Srbiji gotovo bez
pretpostavki. Agrarna i siromašna zemlja, sa visokom nepismenošću, osim
nacionalističke, druge tradicije nije ni imala. I ne samo da nije bilo liberalne
tradicije, nego je od šezdesetih godina XIX veka konstituisana snažna
antiliberalna ideologija. Za Svetozara Markovića, koji je tu ideologiju
utemeljio, liberalizam je bio utopija.
Prve liberalne ideje doneli su u Srbiju njeni mladi ljudi koji su se
školovali na Zapadu izmeñu tridesetih i pedesetih godina XIX veka.
Manifestovale su se u njihovim zahtevima 1858. godine, za jačanjem uloge
narodnog predstavništva. Ustav iz 1858, koji je nastao u sporazumu liberala
i Namesništva posle ubistva kneza Mihaila, doveo je do kristalizacije
antiliberalne ideologije. Pod nazivom socijalistička, odnosno radikalna, ova
ideologija je bila najbliža ruskom narodnjaštvu, koje je, pak, predstavljalo
mešavinu prerañenih zapadnoevropskih socijalističkih učenja i
slovenofilstva. Antiliberalna, u suštini antizapadna ideologija formulisana je
u krugu Srba koji su se šezdesetih godina XIX veka školovali u Rusiji, ili su
u zapadnoevropskim zemljama, pre svega u Švajcarskoj, bili u najtešnjim
vezama sa brojnom ruskom revolucionarnom emigracijom. Svaka od ideja
koja je pripadala ruskom narodnjačkom socijalizmu – narodna država,
narodna partija, socijalna i nacionalna revolucija – imala je repliku u krugu
mladih Srba. A iz tog kruga potekli su ne samo rodonačelnik ideje
socijalizma u Srbiji, Svetozar Marković, nego i vodeći politički ljudi u
Srbiji u dugom razdoblju od sticanja državne nezavisnosti do prestanka
postojanja Srbije kao samostalne države. Pre svega, Nikola Pašić, koji je 45
godina bio na čelu Narodne radikalne stranke, prve i najjače političke
stranke u Srbiji; 48 godina narodni poslanik; 25 puta predsednik vlade
Kraljevine Srbije i Kraljevine Jugoslavije.
Decenija izmeñu donošenja Ustava iz 1868, prvog nacionalnog ustava,
i sticanja državne nezavisnosti 1878. godine protekla je u ideološkom
profilisanju ove dve orijentacije: liberalne i socijalističke, odnosno
radikalne. Posle Berlinskog kongresa, njihovi su predstavnici dali dva
različita odgovora na pitanje u kom pravcu treba da krene mlada nezavisna
611