Acrobat PDF (8.08mb)

Olga Popović–Obradović
ostvariti, ali se svetoandrejski liberali, uprkos tome, mogu smatrati
rodonačelnicima srbijanskog liberalizma, izmeñu ostalog i stoga što su u
osnovnim crtama sadržinski odredili glavne, politički dominantne tokove
kojima će se kretati recepcija liberalne političke ideologije u Srbiji.
Utemeljivači srpskog liberalizma stajali su koliko pod uticajem
liberalne ideologije, toliko i pod uticajem revolucionarnog demokratizma,
kojim je evropski kontinent bio inspirisan iz Francuske. Zahtev za
individualne slobode i podelu vlasti oni su povezivali s idejom o narodnom
suverenitetu. Najuticajniji pripadnik svetoandrejske liberalne grupe, Jevrem
Grujić, zalagao se za skupštinu izabranu opštim pravom glasa, koja ima
pravo da bira i smenjuje monarha, kao i da samostalno donosi najviše
zakone u državi. Slične ustavne koncepcije, u kojima centralno mesto
zauzima ideja o suverenoj vlasti narodne skupštine, razvijaće deset godina
kasnije i jedan od najznačajnijih liberalnih ideologa u Srbiji XIX veka,
Vladimir Jovanović.
Prihvatanje načela narodne suverenosti stajalo je u vezi s jednim
bitnim obeležjem izvornog srpskog liberalizma – a to je jak nacionalni
zanos njegovih tvoraca. Svetoandrejski liberali bili su inspirisani instinskom
verom u demokratsku suštinu srpskog naroda i njegovu državotvornost,
odnosno predodreñenost za pijemontsku ulogu – verom koju su crpli iz
idealizovane predstave o prošlosti svog naroda. Oslonac su tražili u
tradicionalnim ustanovama, pre svega u skupštini. Ta njihova vera bila je
prirodni osnov za prihvatanje načela narodne suverenosti i liberali su ga
prihvatili kao polazni princip u organizaciji vlasti, razumevši ga kao
suverenu vlast narodne skupštine. Tako su oni, rukovoñeni istovremeno
liberalnim načelima o individualnim slobodama i podeli vlasti, s jedne, i
radikalno demokratskim načelom o suverenoj vlasti narodne skupštine, s
druge strane, došli do gledišta o ustavnom ureñenju koja su bila nedovoljno
koherentna, iako nesumnjivo i liberalna i demokratska. 1 Vreme će pokazati
da je ideja o suverenoj vlasti skupštine utemeljena u izvornom srpskom
liberalizmu, pustila jake korene i bitno obeležila tradiciju srpske ustavnosti.
Svoj institucionalni izraz ta ideja je dobila u ustanovi velike narodne
skupštine kojoj se priznaje ustavotvorna vlast. Ocenjujući je kao izraz
revolucionarnog načela, Slobodan Jovanović, koji je velikoj skupštini
posvetio posebnu raspravu, 1900. godine je zaključio: "ako bi se pokazalo
da mi ipak bez take jedne skupštine ne možemo biti, to bi samo značilo da
1 O liberalnoj političkoj ideji u Srbiji do početka 70-ih godina XIX veka, v. Milan
Subotić, Sricanje slobode, Gradina – Niš, 1992.
58
Kakva ili kolika država
našem političkom životu još oskudeva sreñenost, i da ustavne reforme kog
nas nisu reforme, već revolucije". 2 Tri godine nakon toga, prevratom od 29.
maja 1903, ideja narodnog predstavništva kao suverene vlasti biće istaknuta
kao vrhovni politički i državnopravni princip i revolucija kao način
političke promene odneće punu pobedu nad idejom reformi.
Izmeñu prvobitne artikulacije liberalnih ideja o državi i uvoñenja
prvih modernih političkih institucija proteklo je svega nešto više od dve
decenije. Krajem sedme decenije prošlog veka, svetoandrejski liberali su se
okrenuli dvoru, odnosno pokušaju da uplivom na njegovu politiku i u
saradnji s njom otvore put uvoñenju modernih političkih institucija u Srbiju.
To će, naravno, odvesti radikalnom umeravanju izvornih doktrinarnih
stavova – dvojica vodećih svetoandrejskih ideologa, Jevrem Grujić i
Vladimir Jovanović, prihvatiće čak i ministarske položaje – ali će, za
uzvrat, doneti prve plodove u praktičnom političkom životu. Posle smrti
kneza Mihaila, pod namesničkim režimom, na čijem se čelu našao budući
šef Liberalne stranke Jovan Ristić, Srbija je, 1869, prvi put dobila ustav
kojim je uspostavljen predstavnički sistem, usvojeno načelo podele vlasti i
priznata osnovna lična i politička prava grañana. Iako su ove institucije bile
regulisane na prilično restriktivan način – članove skupštine činili su ne
samo narodni poslanici nego i oni koje je knez postavljao, monarh je imao
prevagu nad skupštinom, a lična i politička prava ostala su bez dovoljnih
ustavnih garantija – samo uvoñenje predstavničkog sistema i podele vlasti,
kao i načelno priznavanje osnovnih prava grañana, označilo je prekretnicu u
procesu izgradnje moderne države u Srbiji. Namesnički ustav, koji će, s
prekidima, biti na snazi dvadeset šest godina, po prvi put je
institucionalizovao učešće naroda u političkom životu i tako stvorio uslove
za artikulaciju javnog mnjenja i meñusobno sučeljavanje različitih
političkih ideja i programa. Upravo pod tim ustavom u Srbiji su uobličene
najznačajnije društvene i političke ideologije, kao i na njima zasnovani
strateški politički projekti. Pod njim je, 1881, donet ne samo prvi zakon o
slobodi štampe nego i zakon o slobodi udruživanja, nakon čega su, iste
godine, formalno osnovane tri srpske političke stranke koje će odrediti
istoriju moderne srpske ustavnosti, i kao ideje i kao prakse – Liberalna,
Napredna i Radikalna stranka.
2 Slobodan Jovanović, Velika narodna skupština. Studija o ustavotvornoj vlasti,
Beograd 1900, (dalje: Velika narodna skupština), str. 62–68. Jovanović navodi da su ovu
ustanovu, od evropskih monarhija, pored Srbije, poznavale još samo Bugarska i Grčka.
59