Acrobat PDF (8.08mb)

Olga Popović–Obradović
karakteru parlamentarizma uvedenog u Srbiju Ustavom od 1903,
posvećujući najpre posebnu pažnju mogućnostima monarha da pod
odreñenim uslovima produži važenje budžeta za proteklu godinu, u čemu
vidi značajno ograničenje suverenog budžetskog prava Skupštine i, time,
ograničenje i samog parlamentarizma. Analizirana su i neka druga
ograničenja, pravo monarha da odloži zasedanja Skupštine, monarhovo
učešće u donošenju poslovnika, odsustvo odredbe da se skupština sataje po
samom pravu, bez posebnog poziva i sl. Veoma detaljno obrañen je izborni
sistem kojim je po Ustavu od 1903. i novom izbornom zakonu od iste
godine u znatnoj meri ograničen sistem proporcionalnog predstavništva, što
je išlo u korist radikalima kao najjačkoj stranci. Ovo je bilo predmet brojnih
rasprava u tadašnjoj stručnoj i političkoj javnosti i autor se, analizirajući sva
različita mišljenja, pridružuje onima koji su u novim izbornim pravilima
videli ograničenje parlamentarne vladavine.
Pošto je u dva prethodna dela rada pripremio teren za istraživanje
funkcionisanja parlamentarnog sistema u Srbiji u razdoblju 1903–1914,
autor u trećem, centralnom delu, koji nosi naziv “Parlamentarna praksa”,
svoju pažnju usredsreñuje na dva osnovna područja koja, po njegovom
mišljenju, izražavaju suštinu parlamentarizma u Srbiji. Jedno je područje
izbora i struktuiranja partijskog sistema, a drugo ministarska odgovornost.
U razdoblju od 1903. do 1914. teče proces obrazovanja novih
političkih stranaka, bilo deobom starih, bilo njihovim reformisanjem, bilo
najzad osnivanjem novih. To sve menja stranačku strukturu, a rezultati
opštih izbora, kojih je bilo ukupno pet, dovode do promena u sastavu
Skupštine, pa sledstveno i do smena vlada na vlasti. Autor se ovde upustio u
obradu niza složenih pitanja, koristeći se različitim pristupima – od obrade
statističkih podataka o rezultatima izbora, preko razmatranja
dnevnopolitičkih zbivanja u stranačkom i parlamentarnom životu, do čisto
pravnih analiza delovanja ustavnih institucija u praksi. Autor je pratio sve
promene u razvoju strukture sistema političkih stranaka, uočavajući
uglavnom postojanje perioda bipartizma, njegovog napuštanja i pojave
multipartizma. To je imalo svog uticaja i na obrazovanje vlada koje su u
većini slučajeva bile homogene, ali u pojedinim periodima i koalicione
(stvarno ili formalno). U analizi zbivanja u ovom razdoblju autor ukazuje i
na izvesna ogrešenja o regularnosti izbora, nepravilne postupke vlasti, pre
svega policije, prema političkim protivnicima, povrede poslovnika i sl., što
je sve bilo predmet žestokih kritika vlade u Skupštini i rasprava koje su
vodile i slabljenju njenog položaja, pa i raspuštanju Skupštine i raspisivanju
novih izbora. No, istovremeno s tim u skupštini su razmatrana i suptilna
604
Kakva ili kolika država
pitanja suštine parlamentarizma, pri čemu su pojedini stranački prvaci svoja
shvatanja izlagali na jednom zavidnom teorijskom nivou i sa dobrim
poznavanjem komparativnih iskustava. U glavi čija je sadržina u krupnim
potezima izložena autor je, pokuazujući zavidno pronicanje u suštinu
složenih pitanja, u stvari izložio istoriju parlamentarizma u Srbiji u jednom
kratkom, ali veoma značajnom razdoblju. Ako je naš parlamentarizam u
tom razdoblju patio od ne malih “dečjih bolesti”, budila se opravdana nada
da bi on, u kasnijim srećnijim vremenima – do kojih nažalost nije došlo –
mogao da se razvija i oplemeni.
Glava o ministarskoj odgovornosti posvećena razmatranju ovog
suštinskog elementa parlamentarnog sistema obrañuje, iz drugog ugla od
onog iz prethodne glave, istorijat parlamentarizma kroz institut ministarske
odgovornosti u čitavom razdoblju od 1903. do 1914. U prvom se ostvaruje
dualistički princip, shodno kome monarh, kao aktivan činilac (uglavnom
pod uticajem zaverenika, odnosno uopšte vojske) koristi svoje pravo
disolucije, samostalnog poveravanja mandata za sastav vlade i sl.,
manifestujući time shvatanje da vlada odgovara ne samo Skupštini nego i
njemu. Taj trogodišnji period pruža autoru priliku da, posmatrajući sva
zbivanja u zemlji, raspravlja i o različitim koncepcijama parlamentarizma
zastupanim u to vreme u našoj nauci i publicistici, kao i o opravdanju ili
osuñivanju slučajeva raspuštanja Skupštine, obrazovanja i opstanka na
vlasti manjinskih vlada i sl. Odlučujući trenutak u pralasku s primene
dualističkog na monistički princip bio je penzionisanje zaverenika 1906.
godine i kasnije odustajanje monarha da se aktivno meša u parlamentarni
život i pitanja obrazovanja i obaranja vlada. Od tada, monarh zadržava
uglavnom samo pasivnu ulogu, omogućujući da se u odnosima parlamenta i
vlade ostvaruje koncept odgovorne vlade.
U drugom delu glave obrañeno je razdoblje monizma, koje traje od
1906. do 1914. U tom razdoblju monarh se uglavnom uzdržavao od
mešanja u odnose skupštine i vlade, što je bio prvi uslov funkcionisanja
odgovorne vlade. Meñutim, ako treći činilac u parlamentarnom sistemu tada
nije više bio kralj, takvog činioca predstavljala je, posebno u pojedinim
situacijama, vojska, u kojoj su i dalje glavnu reč vodili zaverenici. U
političkom životu pretežnu ulogu imala je radikalna, manje samostalna i
najmanje liberalna i napredna stranka. Na funkcionisanje parlamentarizma
poseban uticaj imala je najjača. Radikalna stranka koja je sama, ili u
jednom periodu zajedno sa samostalcima, obrazovala praktično sve vlade.
Meñutim, opozicija je, koristeći mogućnosti koje joj je pružao poslovnik,
pre svega interpelaciju, ali se služeći i opstrukcijom, bila aktivan učesnik u
605