Kazimierz M. - Politechnika Radomska

arteria – Rocznik Katedry Sztuki
Ornament – dekoracja, czy coś więcej? Bogumił
ŁuKASZEWSKI
Aktualne sympozjum, którego tematem jest „Ornament w sztuce”, to już trzecia z kolei sesja,
u podstaw których leży przekonanie, że dla kształtowania osobowości twórczej nie wystarczy
rozwój „talentu fizycznego” ale niezbędnym staje się szeroki zakres wiedzy humanistycznej
zdolny uczynić absolwenta uczelni artystycznej, podmiotem wpływającym na kształt przestrzeni
w jej publicznym jak i intymnym wymiarze. Poprzednie sympozja, których animatorem i współorganizatorem
ze strony Katedry Sztuki był wówczas tak jak i obecnie dr Kazimierz Łyszcz, doszły do
skutku dzięki współpracy z Katolickim Stowarzyszeniem Młodzieży i nawiązywały do tego rodzaju
aktywności twórczej, która odnosi do sfery ludzkiej duchowości. Tytuły sympozjów to – „Ikona
– próba odczytania tajemnicy Boga” oraz „Obraz, jego funkcje i oddziaływanie na wyznawców
wielkich religii monoteistycznych”.
Trzecie spotkanie pozornie odchodzi od tej orientacji, jako że terminy „ornament”, „zdobnictwo”,
zdają się być bliższe kategoriom, które skłonni jesteśmy kojarzyć ze sferą cielesności. Bez wątpienia
na taką skłonność wpłynęło, między innymi doświadczenie Rokoka a nade wszystko wykorzystanie
motywów ornamentalnych w drugiej połowie XIX wieku – dzięki rozwojowi technologii i technik
reprodukcyjnych tzw. „kiczu wiktoriańskiego” – do masowej produkcji i rozpowszechniania, gwoli
zaspokajaniu potrzeb i wedle gustów bogacącego się mieszczaństwa. Ornament wyjęty z kontekstu,
poddany produkcji seryjnej, aplikowany w nadmiarze i sytuacjach zgoła przypadkowych, coraz
bardziej tracił swoje pierwotne znaczenie i sens współdziałania z całością, oddalając się od pojęcia
„sztuki” w znaczeniu, jakie przypisywali mu niektórzy teoretycy i historycy sztuki.
Nic dziwnego więc, że na początku XX wieku, na gruncie powszechnego eklektyzmu historycznego,
w okresie rodzącego się modernizmu nastąpiła gwałtowna reakcja na te niepokojące zjawiska. W 1908
roku, austriacki architekt secesji i modernizmu Adolf Loos wydał swoje dzieło pod znamiennym tytułem
Ornament i zbrodnia, w którym w sposób zdecydowany daje wyraz swojej dezaprobacie dla wszelkiego
zdobienia, uznając je za zbędny balast i postulując ideę piękna formy architektonicznej wynikającej
z funkcji obiektu. Tendencje zwolenników nowoczesności, nie tylko w architekturze, najlepiej oddaje
sentencja niemieckiego teoretyka i architekta Miesa wan der Rohe – „Mniej znaczy więcej”. Historyzm
a nawet późniejsza secesja, nie wolna wszakże od zdobień, powoli ustępowały przed naporem zwolenników
wczesnego modernizmu. W Europie rozgorzała dyskusja na temat roli, jaką powinna pełnić
architektura we współczesnym społeczeństwie i świecie. W sztukach pięknych sytuacja była jeszcze
bardziej złożona. W reakcji na pauperyzację ornamentu i gustów, w okresie dzikiego eklektyzmu, secesja
poprzez analizę cech współczesnej umysłowości, starała się odzyskać teren dla bardziej wyrafinowanej
wyobraźni. W tym stosunkowo krótkim okresie (lata 1890-1910), ornament odzyskał pełnię blasku i znaczenia
a stało się to za przyczyną determinacji, z jaką teoretycy i twórcy dążyli do stworzenia stylowej
jedności sztuki i integracji rzemiosła artystycznego, architektury, architektury wnętrz, malarstwa, grafiki
i rzeźby. Odwołując się do dekoracyjnych, asymetrycznych linii, charakterystycznych nieregularnych
krzywizn, splątanych, stylizowanych motywów roślinnych, fantastycznych stworów, artyści tworzyli dzieła
charakteryzujące się niezwykle spójną morfologią kształtów. Obrazy, grafiki, rzeźby stawały się swoistymi
ornamentami, których ukryty, często kapryśny porządek wynikał nie tyle z racjonalnych przesłanek ile
z niezwykłej intuicji i talentu twórców.
Kolejne zjawiska i ruchy artystyczne takie jak: postimpresjonizm, nabizm, fowizm, futuryzm, kubizm
wreszcie konstruktywizm, poprzez swoiste poczucie współuczestniczenia w postępie cywilizacyjnym,
skutecznie zdeklasowały i usunęły w cień zarówno secesję jak i towarzyszący jej ornament. Dość powiedzieć,
że przez długie lata utrwalano przekonanie o kiczu w secesji.
W historii sztuki XX wieku odnotować należy jeszcze jeden epizod, który nobilitował rolę
i znaczenie ornamentu i to w sposób symptomatycznie paradoksalny. W drugiej połowie lat dwudziestych
zarysowała się nowa tendencja sztuki użytkowej, nazwana wówczas „sztuką nowoczes-