Kazimierz M. - Politechnika Radomska

PERSONALIA
arteria – Rocznik Katedry Sztuki Sztuki
syntetycznej morfologii i eschatologicznej wymowy Mrowisk. Już wtedy figurę ludzką sprowadzał
Artysta do prostego znaku – niby-obozowego stempla, którym poprzez rysunkowe powielenie budował
odpersonalizowane ciągi zniewolonych – obozowych – tłumów. Jeśli w ikonografii rysunków
Apel trwał bardzo długo (1944) i Nasze życiorysy (1944) widać zapowiedź idei cyklu Mrowisko, to
obozowe szkice Blok 11. – wywołany na rozwałkę (1944) i Karna kompania (1944) należy uznać za
zapowiedź ideowo-artystyczną cyklu Mrowisko z postacią.
Podobny system obrazowania ludzkich skupisk zastosował Twórca w obrazie Zapomnienie (1968),
a także w serii rysunków pod wspólnym tytułem Apel (1989-1990). Malarski opus Zapomnienie nawiązuje
ikonograficznie do struktury Mrowiska z postacią. W rysunkowym cyklu Apel wykorzystuje
Artysta rozmaite perspektywy obserwacyjne obozowego tłumu: gdy podgląda go z bliska, wykrzywione,
zmaltretowane twarze ofiar ukazują rudymenty rysów portretowych, lecz im to pole obserwacyjne się
oddala, tym bardziej ich weryzm się zamazuje, a twarze zamieniają się w trupie czaszki.
W nie mniejszym stopniu zapowiedź morfologii Mrowisk przejawia się w obiekcie z 1989 roku,
zatytułowanym Drang nach Osten, Drang nach Westen. W dyptyku tym górny kadr został usytuowany
pionowo, a dolny poziomo. Obie powierzchnie dyptyku są pokryte fotografiami ofiar wojennych.
Na poziomo usytuowanym kadrze stoją – niczym pionki na szachownicy – esesmańskie buty, które
w bezceremonialnej „grze” obozowej depczą wizerunek ofiar.
Monumantalne wizje malarskie Mrowisk są więc formalną i przesłaniową wypadkową wielu
wcześniejszych dzieł Autora, tyle że w obu tych cyklach dokonał On uogólnienia ludzkiego losu do
kosmicznej skali; można powiedzieć, że dramatyzm tego losu uniwersalizuje, a tym samym przenosi
na całą historię ludzkości. W tym też sensie cykl Mrowisko z postacią – jego przesłanie humanistyczne
– można odnieść do wszystkich dziejowych form niewolniczego katowania podmiotowej substancji
ludzkiej. Natomiast cykl Mrowisko w swej wymowie ikonograficznej wykracza poza te obszary; jest
wielką zadumą egzystencjalną nad heraklitowym ludzkim losem w skali globalnej.
Dla mnie nie ulega najmniejszej wątpliwości, że w obu malarskich zbiorach Mrowisk Józef Szajna
dokonał syntezy własnych, tak formalnych, jak i ideowych dokonań twórczych. W dziełach tych
jest wszystko: i figuracja, i abstrakcja, i dekonstrukcja, i platonizm, i krzyk człowieka rozdartego,
i milczenie mędrca, i emocjonalizm romantyka, i mistyczne wyciszenie, i wojujące sacrum, i degradujące
tę walkę profanum.
W taki oto sposób toczy się wieczny bieg „witruwiuszowego koła”, które Jubilat swym wielkim
czynem kreacyjnym wyniósł do wymiaru „platońskiej kuli”. Józef Szajna w dojrzałej fazie życia
przemienił figurę swego dzieciństwa – sześcian równoboczny w figurę prostokąta, by wpisać weń
uniwersalną formę znaku ludzkiej postaci. W swych licznych pracach nadał temu znakowi wielorakie
znaczenie, zarówno ekspresyjne, jak i filozoficzne.
Ale jest takie dzieło Artysty, które – w platońskim duchu – symbolizuje, a zarazem syntetyzuje treść
Jego wszystkich realizacji twórczych. Mam na myśli rzeźbę zatytułowaną Przejście 2001. Stoi ona
w centrum Rzeszowa, przy placu Cichociemnych, blisko Rynku. Jest to metalowy obiekt o kształcie
prostopadłościanu, posiadający „wrota” w formie ludzkiej figury z Mrowisk i innych dzieł Artysty.
Figura ta jest nieco uchylona w stosunku do lica bryły – sama w sobie jest i Bramą, i Przejściem,
i Człowiekiem, który personifikuje każdego z nas. W dniu wernisażowej odsłony rzeźby Twórca jako
pierwszy przekroczył próg jej wrót. Przejście to symbolizowało krok w nowe tysiąclecie. Ale miało
też, jak sądzę, inny, bardziej tajemniczy wymiar – wymiar metafizyczny, stricte eschatologiczny.
W wielu pracach Józefa Szajny, czy to teatralnych, czy malarskich, czy instalacyjnych, idea „przejścia”
z czasowości do bezczasowości jest, by tak rzec, ich stałą wartością.
Gdy Artysta przekraczał Wrota swego rzeźbiarskiego konceptu, wchodził w nowe tysiąclecie; ale
też przekroczył wówczas, po raz kolejny, próg życia i śmierci – granicę własnej egzystencji. Józef
Szajna od dawna wie, co jest po drugiej stronie istnienia. My tego jeszcze nie wiemy...
Pełen podziwu dla Jego humanistycznego Dzieła i człowieczej Siły z najwyższym przekonaniem
rekomenduję Wysokiemu Senatowi Profesora Józefa Szajnę – klasyka polskiej sztuki XX wieku – do
nadania Mu godności doktora honoris causa Uniwersytetu Rzeszowskiego.
Autor, malarz, grafik, teoretyk sztuki, poeta, kompozytor i pedagog. Studiował malarstwo
i grafikę w ASP w Krakowie. Profesor zwyczajny w Instytucie Sztuk Pięknych
Uniwersytetu Rzeszowskiego.