Kazimierz M. - Politechnika Radomska

arteria – Rocznik Katedry Sztuki
nice jak typowy wirtuoz jednego tylko instrumentarium plastycznego. Kwestia mistrzostwa technicznego
leży poza kręgiem Jego zainteresowań. Natomiast u początków każdego przedsięwzięcia
kreacyjnego zawsze ważne są dla Niego idea artystyczna, zamysł artystyczny: Obraz musi mieć
– mówi Artysta – jakąś ideę. To pierwszy powód, ze względu na który coś maluję. Gdy zaś Twórca
dla wyrażenia tej przewodniej idei nie znajduje odpowiedniej techniki realizacyjnej czy dyscypliny
artystycznej, to wymyśla ją sam. Oto Jego komentarz na ten temat: „Zetknięcie nieprzylegających
do siebie elementów otwierało wyobraźnię, stymulowało ciągłą zmianę warsztatu. Przy wszystkim,
co robiłem, pojawiały się więc różne techniki, wychodzące z collage’u, choć ukazywały wspólny
problem. Mogło się nawet wydawać, że autorem prac nie jest ten sam artysta”. Józef Szajna w praktyce
nie ma barier technicznych czy specjalizacyjnych. Przymuszony potrzebą, niemal w każdym
akcie twórczym przekracza je bez wahania.
Geniusz multiinstrumentalny i multimedialny Józefa Szajny polega na łamaniu – z artystycznie
wybornym efektem – procedur technicznych, a także konwencji stylistycznych. Bez ograniczeń
i zahamowań łączy On techniki klasyczne z nieklasycznymi, tworząc z tych połączeń ich nowe odmiany
mutacyjne. Na podobnej zasadzie odrzuca hermetyzm stylistyczny poszczególnych gatunków
i wychodzi w swej twórczej praktyce poza ich historycznie usankcjonowany konwencjonalizm.
Mnie, samozwańczemu hermeneucie Formy w zakresie sztuk plastycznych, szczególnie imponuje
właśnie ten ostatni rys talentu Józefa Szajny. Mam na myśli Jego erudycję co do stylów i konwencji,
a także transformacyjno-formalistyczny słuch, który jest komponetem formotwórczym tej erudycji.
Artysta tę cudowną umiejętność czytania i transformowania Formy eksploatuje twórczo na wszystkich
poziomach metasystemów obrazowych.
N ajbardziej spektakularny rozwój językowy w sztukach plastycznych, zarówno artystyczny, jak
i metaplastyczny, dokonał się na przełomie XIX i XX wieku. Początek tego procesu wyznaczają
narodziny impresjonizmu (i jego starsza, postimpresjonistyczna faza). Później pojawiły się tak
znaczące kierunki w sztuce jak kubizm, futuryzm czy surrealizm. Całkowity wykwit językowy tej
przemiany nastąpił z chwilą objawienia się abstrakcjonizmu.
Była to epoka, z której wykrystalizował się nowy paradygmat w zakresie postrzegania i rozumienia
otaczającej nas ikonosfery. „Stary” paradygmat – antropocentryczny – doskonale symbolizuje
wielokrotnie interpretowana przez artystów teoria proporcji antycznego architekta Witruwiusza.
Jednym z jej bardziej znanych przedstawień jest charakterystyczny opus rysunkowy Leonarda da
Vinci z 1490 roku – Homo quadratus – przedstawiający ludzką sylwetkę wpisaną w kwadrat i koło.
Kanoniczne idee Witruwiusza w sztuce obrazu były stosowane aż do XIX wieku, w którym wciąż
jeszcze królował akademicki realizm jako wiodąca tendencja. Dopiero pojawienie się impresjonizmu
sytuację tę zaczęło powoli zmieniać.
Jednakże impresjonizm (a później postimpresjonizm) w sztukach plastycznych był jedynie
przedświtem nowego paradygmatu widzenia; kubizm zaś wespół z futuryzmem stanowiły osobliwie
rozumiany półmetek tego przedświtu. Kubiści i futuryści poddali ludzką figurę – przedmiot
i otaczającą ich przestrzeń – wiwisekcji czasoprzestrzennej. Dzięki tym odkryciom stało się faktem
wchodzenie w głąb dotychczas skrytych wymiarów witruwiuszowskiej skali, a także wychodzenie
poza nie. Jakaś część artystów zatrzymała się na tym etapie językowej przemiany otaczających nas
przedmiotów, inna poszła jeszcze dalej, aż do narodzin abstrakcjonizmu.
Z samej swej istoty abstrakcjonizm był bezprzedmiotowy, nieprzedstawiający, afiguralny. Z chwilą
jego powstania narodził się nowy paradygmat interpretacji plastycznej świata. W jego czasoprzestrzeniach
anthropos Witruwiusza nie tyle zniknął czy przestał się liczyć, ile jako podmiot poznający
przyjął pozycję obserwatora, analityka, kontemplatyka znacznie większych obszarów rzeczywistości
niż dotychczas. Z jednej strony – ze względu na atomizację przedmiotów – zaczął spoglądać
w głąb obrazowej natury, z drugiej zaś – ze względu na kosmizację obrazów rzeczywistości – zaczął
spoglądać daleko poza siebie.
Józef Szajna jest jednym z nielicznych artystów współczesności, którzy lekcję tej transformacji
genialnie asymilowali dla własnych potrzeb artystycznych. Świadczy o tym Forma Jego sześćdziesięciopięcioletniego
Dzieła, ale potwierdzają to również liczne wypowiedzi samego Twórcy na temat
sztuki przełomu XIX i XX wieku, a także późniejszej fazy ewolucyjnej sztuk pięknych. Mówi Artysta:
„Do swoich obrazów doszedłem przez scenografię, ale nie traktowałem jej jako sumy dekoracji
i kostiumów, tylko jako pełną kompozycję przestrzenną”. Myśl tę Twórca dopowiadał następująco:
„wszystko zaczęło się od czegoś jeszcze innego – od aranżacji przestrzennej. Wykorzystywałem
wtedy w pewien sposób zdobycze Bauhausu czy Meyerholdowskiego konstruktywizmu, ale nie była
to prosta kontynuacja, bo znacznie bliższy był mi wówczas informel”. Dla odbiorców sztuki Szajny
PERSONALIA