Rys. 4.8 Za<strong>warto</strong>ść PCB i DDT w tkance mięśniowej śledzi bałtyckich (wg HELCOM 1996) 100
Substancje toksyczne mogą być adsorbowane na powierzchni różnych roślin wodnych: komórek fitoplanktonu, plech glonów, liści roślin wyższych. Utrudniają one przebieg naturalnych procesów zachodzących pomiędzy organizmami a środowiskiem. Niektóre substancje toksyczne, po przeniknięciu do wnętrza komórki, negatywnie wpływają na proces fotosyntezy hamując wytwarzanie chlorofilu lub opóźniając przyrost biomasy. Nawet jeśli nie wywołują one bezpośrednio widocznych szkodliwych efektów u fitoplanktonu, to właśnie te mikroskopijne, ale bardzo liczne organizmy intensywnie, biernie (adsorpcja na powierzchni komórki) bądź czynnie (wbudowywanie w struktury komórki) usuwają z wody największe ilości substancji toksycznych. Krótkożyjący (kilka godzin bądź kilka dni) fitoplankton przekazuje więc swoim konsumentom pewien ładunek trucizn, których działanie objawia się niekorzystnie dopiero na wyższych poziomach troficznych. Różne sposoby odżywiania się zwierząt i zajmowane przez nich miejsce w sieci troficznej decydują o potencjalnym ładunku substancji toksycznych, jaki zwierzęta mogą otrzymać. Roślinożercy, filtratory, detrytożercy znajdujące się na niższych poziomach piramidy troficznej, pobierają bezpośrednio ze środowiska szkodliwe związki i gromadzą je w sobie, a następnie przekazują dalej swoim konsumentom. W ten sposób drapieżniki stojące na szczycie piramidy otrzymują wszystko to, co zostało pochłonięte przez kolejne ogniwa łańcucha pokarmowego. Ocenia się, że przy przejściu na wyższy poziom sieci troficznej ilość nagromadzonych substancji toksycznych zwiększa się 3–5 razy. Zjawisko takie nazywane jest biomagnifikacją. Substancje toksyczne są przenoszone nie tylko z jednego gatunku do drugiego, ale również w obrębie tego samego gatunku z jednego pokolenia na drugie. Ciężarne samice morskich ssaków, poprzez krew, przekazują płodowi związki chemiczne. Również mleko ssaków stanowi istotną drogę transportu i przyczynia się do podwyższania poziomu trucizn w tkankach karmionych dzieci. U zwierząt składających jaja, ptaków i ryb, rozwijający się zarodek, który czerpie pokarm z wytworzonych przez samicę zapasów zmagazynowanych w postaci woreczka żółtkowego, może otrzymać tą drogą ładunki substancji toksycznych przekazanych z organizmu macierzyńskiego. Osobnym problemem są zaburzenia związane z rozmnażaniem organizmów. Procesy reprodukcji i wzrostu są tak wrażliwe, że w wielu przypadkach nawet bardzo niska koncentracja substancji toksycznych wywołuje poważne komplikacje. Zazwyczaj wczesnym rezultatem zatrucia jest obniżenie wytwarzania, a nawet zanik hormonów płciowych. U ssaków (foki) powoduje to różne patologiczne zmiany narządów rodnych, zaburzenia ciąży lub bezpłodność. U niektórych gatunków ryb i ptaków koncentracja trucizn w jajach jest wystarczająco wysoka, aby spowodować śmierć zarodka. Przypuszcza się, że DDT i PCB, wpływając na gospodarkę wapniową ustroju, wywołują komplikacje podczas formowania się skorupek jaj ptaków. Skorupki stają się cieńsze i łamliwe, co kończy się rozbiciem jaj podczas wysiadywania. Nasilenie tego zjawiska stwierdzono u bielika, w wyniku czego istnienie jego populacji w rejonie Morza <strong>Bałtyckie</strong>go zostało zagrożone. Bardzo niebezpieczne dla zwierząt są zaburzenia w funkcjonowaniu mięśni spowodowane obecnością substancji toksycznych. Zaobserwowano, że ptaki, u których stwierdzono wysokie stężenia DDT, PCB czy organicznych związków rtęci, mają trudności z lataniem. Wiąże się to osłabieniem zdolności zdobywania pokarmu, co nie tylko stanowi bezpośrednie zagrożenie ich życia, ale także rzutuje na możliwość wykarmienia przez nich potomstwa. Zaburzenia w przyswajaniu pokarmu, a zatem w prawidłowym budo- 101
Change language