recenzje - Portret

ecenzje
Bernadetta Żynis
Zabraniam tego panu, czyli słów
parę o pisaniu Erica-Emmmanuela
Schmitta
Eric-Emmanuel Schmitt dał
się poznać jako autor „Moich
Ewangelii”, „Pana Ibrahima i
kwiatów Koranu”, „Oskara i pani
Róży”, „Ewangelii według Piłata”,
sztuki „Małe zbrodnie małżeńskie”…
Pierwszą przeczytaną przeze mnie
książką tego autora był „Oskar i
pani Róża” – wzruszająca opowieść
o trudnej sztuce umierania – tym
trudniejszej, że dotyczącej chłopca,
którego nie potrafi ani zrozumieć,
ani mu pomóc, nikt z najbliższego
otoczenia. Później sięgałam po
kolejne książki Schmitta – i z każdą
było trochę gorzej. Po „Przypadku
Adolfa H.” raczej zrezygnuję
z lektury dzieł tego pisarza. Ta
książka nie podobała mi się. O tym,
dlaczego, napiszę niżej. Spokojna,
że mogę być krytyczna za samym
przyzwoleniem autora, który, w
dołączonym do „Przypadku Adolfa
H.” dzienniku, odnotował: „Jeżeli
chodzi o mnie, zakończyłem projekt.
To, czy się spodoba, czy nie, niewiele
mnie obchodzi, nie było to moim
celem”. Co prawda zaraz niżej mnie
postraszył: „W moim otoczeniu
ci, którzy odrzucają tę książkę, w
rzeczywistości odrzucają samą jej
ideę. Ich strata” (s. 475). Zaryzykuję
jednak. Nie ideę odrzucając (choć
trudno wskazać jednoznacznie, czy
miałoby nią być przekonanie, że
„Hitler jest w każdym z nas” – toż
to już banalne – czy też, że naszym
życiem kieruje przypadek, czy też, że
kobiety są ratunkiem dla tego świata,
choć nie dla głupich mężczyzn).
Chciałabym raczej pokazać, że
Schmitt w mistrzowski sposób
(i to nie komplement) uprościł
rzeczywistość (świat, człowieka,
naszą psychikę…).
Otóż pisarz bazuje na stawianiu
„podstawowych” pytań filozoficznych
(z wykształcenia jest filozofem),
a odpowiedzi na nie ilustruje
146
odpowiednimi powiastkami. W ten sposób jego powieści,
opowiadania, sztuki, stają się filozoficznymi przypowieściami,
parabolami, uniwersalnym przekazem-pouczeniem na temat
dobra, zła, tolerancji, cierpienia, choroby, śmierci, miłości…
Każdy może wpisać w czytany tekst swoje doświadczenie,
gdyż są one budowane na takim poziomie ogólności, że
potrafią objąć doświadczenie „każdego”. Przyjemność czytania
polega zaś także na tym, że w książkach odnajdujemy „swoje”
życie, doświadczenie, myśli…, że potrafimy utożsamić się w
jakimś stopniu z bohaterami. W ten sposób literatura świetnie
sprawdza się też w funkcjach terapeutycznych i dydaktycznych.
Schmitt właśnie takie zadania stawia uprawianej przez siebie
twórczości: „moje książki mają funkcję terapeutyczną. Służą
temu, by życie było lepsze, bardziej intensywne, radosne.
Dla mnie celem pisania jest nie tylko tworzenie literatury,
ale ubogacenie życia moich czytelników. Przecież ja sam też
czytam książki, by znaleźć odpowiedź na nurtujące mnie
egzystencjalne pytania. [...] Piszę, by pomóc innym” 1 . Pomijam,
czy autodiagnoza autora jest celna, czy też stanowi jedynie
wyraz pobożnego życzenia. Z pewnością jednak coś z owych
pragnień „naprawiania świata” i „natchnienia nadzieją” można
by także w „Przypadku Adolfa H.” odnaleźć. Dokładniej –
niektórzy z czytelników mogliby odnaleźć, jeśli im właśnie na
tak pojmowanej literaturze zależy i jeśli chcą jej w taki właśnie
sposób używać.
„Przypadek Adolfa H.” (książka ta, ale i te wcześniejsze)
nie komplikuje nazbyt rzeczywistości – ta jest wyłuszczona
w sposób możliwie prosty, przejrzysty i jasny. Nic nie zakłóca
odbioru. Jeśli jesteśmy zwolennikami prozy wehikularnej,
„przezroczystej”, Schmitt powinien nas usatysfakcjonować.
Kiedy serwuje opisy Hitlera (pełnego nazwiska używa w tych
fragmentach, które dotyczą historycznej postaci), nie skąpi
negatywnie wartościujących epitetów. „Kościsty wygląd, wielkie
stopy i małe dłonie” (s. 10). Hitler od początku do końca
prowadzony jest w taki sposób, by wzbudzić odrazę. Żadnego
zrozumienia, litości, współczucia. Jest to tym bardziej dziwne, że
w dzienniku odnotowującym „postępy” nad powieścią, Schmitt
sprawia wrażenie pisarza, który zdaje sobie sprawę, że człowiek
jest całością skomplikowaną wewnętrznie, niejednoznaczną:
„Błąd, jaki popełniamy w stosunku do Hitlera, polega na tym,
że traktujemy go jako wyjątkowe indywiduum, wykraczającego
poza normę potwora, nieporównywalnego barbarzyńcę. [...]
To mógłbyś być ty, to mógłbym być ja. Kto wie zresztą, czy
jutro nie będziesz ty albo ja? Kto może uznać, że jest na zawsze
impregnowany? Impregnowany na fałszywe rozumowanie,
na uproszczenia, na upór albo na zło zadawane w imię tego,
1 Eric-Emmanuel Schmitt w rozmowie z Małgorzatą Matuszewską.
Cytat za: http://www.teatry.art.pl/!rozmowy/mialemi.htm Też
w: „Gazeta Wyborcza”, 5. września 2005 r.