recenzje - Portret

ecenzje
„Powstała przerywana rozważaniami
osobista spowiedź” (Pwik, 20), to
jest to jednocześnie dokumentarne
świadectwo pobytu intelektualisty w
„miniaturze państwa totalitarnego”,
jakim był obóz koncentracyjny. Nie
buduje Améry kontekstu politycznospołecznego
i historycznego. „Mogę
wyjść tylko i wyłącznie od mojej
własnej sytuacji więźnia, który
głodował, ale nie był zagłodzony,
którego bito, ale którego jeszcze
nie zabito, który miał na ciele rany,
ale nie śmiertelne…” (Pwik, 38) –
pisze. Tłem jest funkcjonowanie
umysłu człowieka wykształconego,
świadomego uczestnika europejskiej
(w szczególności niemieckiej!)
spuścizny kulturowej, tego, który
myśli i mówi „cytatami”, którego
skojarzenia biegną w stronę
literatury, muzyki, malarstwa,
filozofii…, którego świadomość
związana jest intelektualną grą
językową (dla której zresztą nie ma
w Auschwitz odniesienia). Dla tak
przygotowanego do życia człowieka
rzeczywistość obozu stała „w
nazbyt brutalnym przeciwieństwie
do wszystkiego, co uważał on
dotychczas za możliwe i czego
w jego rozumieniu należałoby
spodziewać się po człowieku” (Pwik,
40). Nie zamierzam wchodzić w
polemikę, czy dla np. analfabety
albo mniej wykształconego obóz był
doświadczeniem mniej szokującym.
Po prostu nie wiem tego, ale
przyjmuję do wiadomości, że tak
właśnie rzecz się miała wedle jego
oglądu. Przyjmuję do wiadomości,
że intelektualista nie mógł
wykorzystać języka, którym władał
do tej pory, a nowy „nie przechodził
mu przez gardło” i w ten sposób
był „języka pozbawiony” („Słowo
umiera wszędzie tam, gdzie jakaś
rzeczywistość zawłaszcza wszystko”,
Pwik, 61), że pozostawał na
obrzeżach obozowej hierarchii jako
najmniej przystosowany, a w każdym
razie zdecydowanie mniej niż
ktoś, kto posługiwał się knajackim
slangiem. Przyjmuję do wiadomości
te refleksje Améry`ego, choć nie
wiem, co z nimi zrobić. Czy mam
bardziej współczuć intelektualiście?
Uznać, że jego bieda większa? Tego
nie potrafię. Nie potrafię bardziej
60
współczuć Améry`emu niż np. bohaterowi Borowskiego czy
Grzesiuka. Pisze Améry: „Jakie na przykład było w Auschwitz
stanowisko człowieka intelektu wobec śmierci?” (Pwik, 51) i
dalej: „Człowiek intelektu, a zwłaszcza intelektualista wyrosły
na gruncie niemieckiego wykształcenia, nosi w sobie takie
właśnie estetyczne wyobrażenie śmierci” (Pwik, 53) 2 . Cóż,
nie sądzę, by ktokolwiek „nosił w sobie” inne niż estetyczne
wyobrażenie śmierci, a to dlatego, że innego wyobrażenia
po prostu nie ma. Z pewnością określają nas różne estetyki,
ale nie wiem, dlaczego estetyka – „zwłaszcza intelektualisty”
– miałaby w sposób bardziej dramatyczny wpływać na jego
sytuację. I to jest moment w lekturze Améry`ego najmniej mnie
przekonujący. Nie wiem też, czy Améry nie wprowadził w ten
sposób jakiegoś sztucznego podziału (też nie umiem zrozumieć,
po co to wartościowanie cierpienia). Z pewnością cierpimy
różnie, mamy też różne języki do wypowiedzenia świata, który
zawsze jest światem osobnym, zawsze w pewnym stopniu
skazuje nas na alienację. Ale to są oczywistości. We mnie
pozostał niepokój, że Améry „domaga się” więcej współczucia,
łez, wstydu… za intelektualistę. A ja i jemu, i każdemu innemu
więźniowi każdego totalitaryzmu, oddaję ich tyle samo, choć
rozumiem, że sposób przeżywania swojego losu był w obozie
różny. Bardziej zafrapowało mnie przekonanie Améry`ego,
że wywalczonej wolności nie można być pewnym, że wolność
(demokracja…) jest wartością zadaną, a nie tylko zdobytą. I
tu naprawdę rozumiem nieufność Améry`ego, podejrzliwość i
wyostrzoną czujność na wszelkie oznaki politycznych nadużyć.
„Wyszliśmy z obozu obnażeni, obrabowani, spustoszeni,
zdezorientowani – i jakże długo trwało, zanim od nowa
nauczyliśmy się powszechnego języka wolności. Do dziś zresztą
używamy go, czując się przy tym nieswojo i nie do końca
wierząc w jego ważność” (Pwik, 60). To tu pozostaję bliska
Améry`emu, choć moja podejrzliwość wypływa z jeszcze innych
niż obozowe źródeł…
Poruszające są refleksje Améry`ego dotyczące
doświadczania sytuacji granicznych, na przykład tortur.
Tym bardziej, że ten sposób działań nie dotyczy wyłącznie
systemów totalitarnych. Mieliśmy niedawno do czynienia
z informacjami o torturach więźniów w Guantanamo, w
krajach byłej Jugosławii, w Ruandzie... wciąż jest wiele miejsc,
w których tortury są dopuszczalnym sposobem zachowania,
mimo że, jak pisze Améry: „…tortury to najstraszniejsze
wydarzenie, jakie może nosić w sobie człowiek” (Pwik, 65).
Analizując siebie wtedy (podczas tortur) i tych, którzy go
katowali, wysnuwa wniosek następujący: „Nie ma bowiem
czegoś takiego jak ‘banalność zła’…” (Pwik, 72), tym samym
wchodzi w polemikę z Hannah Arendt. Dla Améry`ego zło nie
może być banalne, bo konsekwencją fizycznego łamania przez
drugiego (ale jak rozumiem też psychicznego i każdego innego
rodzaju przemocy) jest „egzystencjalny akt eksterminacji”
(Pwik, 78), a tam, gdzie mamy do czynienia z eksterminacją,
tam nie ma i nie może być mowy o banalności. „Nic więcej
nie da się powiedzieć. Pod względem jakościowym odczucia
są tyleż nieporównywalne, co nieopisywalne. Określają granice
2 „Śmierć nie nosi kryzy, nie jest też piękną ciemnowłosą
kobietą imieniem Maria Casarès z Orfeusza Cocteau, lecz pustą
niewiadomą”. Tak pisze w eseju o samobójstwie Améry (Os, 119).
Tym skrótem odsyłam do książki: J. Améry, O starzeniu się. Bunt i
rezygnacja. Podnieść na siebie rękę. Dyskurs o dobrowolnej śmierci,
cyfry wskazują stronę.