recenzje - Portret

ecenzje
możliwości przekazu werbalnego” (Pwik, 87). I te fragmenty,
które świadczą o bezradności w przekazywaniu doświadczenia,
które leżało „w nazbyt brutalnym przeciwieństwie do
wszystkiego, co uważał on dotychczas za możliwe i czego w
jego rozumieniu należałoby spodziewać się po człowieku”
(Pwik, 40), to najbardziej poruszające, ale i najbardziej
optymistyczne świadectwo Améry`ego. Bo oznacza, że człowiek
nie wypracował („nie dorobił się”) leksyki służącej nazywaniu
tego okrucieństwa jednych przeciwko drugim, że wciąż „brakuje
słów”. Oczywiście wiąże się z tym i takie niebezpieczeństwo,
że to jakiś unik, sposób ominięcia odpowiedzialności – „nie ma
słów”, „nie ma doświadczenia” – „nie ma problemu”. Oczywiście
pisma – między innymi – Améry`ego zaprzeczają tym obawom.
Nie ma słów, ale ich szukamy, nazywamy, bierzemy pod uwagę,
myślimy…
Jego esej o przymusie i niemożności bycia Żydem –
to fascynujące studium Innego, ale nie tylko Innego w
społeczeństwie, też Innego, którego mam w sobie samym:
„Stajemy się ja i nie-ja” (Os, 67). To doskonała analiza tego,
jak społeczeństwo określa to, kim jesteśmy. Nasze osobiste
wybory są ograniczone i najczęściej nie należą do nas samych:
„Po przeczytaniu ustaw norymberskich nie byłem bardziej
Żydem niż pół godziny wcześniej. Rysy twarzy nie stały się
bardziej śródziemnomorsko-semickie, mój system skojarzeń nie
wypełnił się nagle jak za dotknięciem czarodziejskiej różdżki
hebrajskimi odniesieniami, świąteczna choinka nie zmieniła
się magicznie w siedmioramienny świecznik. Jeśli wydany na
mnie przez społeczeństwo wyrok miał jakiś wymierny sens, to
jedynie taki, że od tej pory narażony byłem na śmierć” (Pwik,
192). Ojczyzna, bycie człowiekiem, role, jakie spełniamy, religie,
jakie wyznajemy – to zadania do wykonania na życzenie świata,
który zastaliśmy. I czasem naprawdę nie można nic innego, jak
tylko się poddać jego wymaganiom i trwać solidarnie z tymi,
których świat tym razem postanowił nie oszczędzać.
Kolejna książka przedstawia dwa dyskursy na tematy
równie trudne do przemyślenia. Starość i samobójstwo. Wiele
spostrzeżeń jest tu niezwykle aktualnych. Myślę nawet, że
czas wyostrzył niektóre z problemów. Dla „starego” nie ma
miejsca. Améry analizuje tę wielką nieobecność w różnych
aspektach. I zawsze wychodzi mu jedno – że wobec starości
istnieje tylko jeden sposób reagowania – represja. Jego analiza
starości zdecydowanie odbiega od tego, co przedstawił
Ryszard Przybylski w „Baśni zimowej”. To bardziej studium
psychologiczne, antropologiczne, socjologiczne i filozoficzne.
Wartością pozostaje, że jest to jednocześnie esej dekonstruujący
nasze wyobrażenia dotyczące starości. Jak napisał we wstępie
Améry: „Rzeczy, które się ciągle proponuje starzejącemu się, aby
mógł się uporać ze swoją klęską, a nawet wynieść z niej jakieś
wartości – szlachetność rezygnacji, dojrzałą mądrość, późne
ukojenie – wydały mi się poniżającym oszustwem, przeciw
któremu musiałem protestować każdą linijką” (Os,18).
I w tym tekście powtarza się antyesencjonalne myślenie.
Starość nie pojawia się w momencie naszej decyzji o poczuciu
bycia starym – to społeczeństwo decyduje, kiedy nam przypisać
łatkę starości, kiedy wyrzucić poza swój nawias (bo Améry
nie ma wątpliwości, że starość to postępująca marginalizacja):
„Nie umieramy więc od chwili, w której się urodziliśmy.
Społeczeństwo najwyraźniej wyczuwa, kiedy ktoś przestaje być
zdolny do nadążania za biegiem jego kultury” (Os, 10). Żyjemy
w świecie, gdzie nie ma już starości,
która byłaby synonimem mądrości.
„Wiekowego mędrca zastąpił emeryt”
(Os, 9). Jego układanie się z czasem,
własnym ciałem, społeczeństwem,
kulturą jest bez-nadziejne, Jak
zauważa autor – „dom starców
nadziei nie daje” (Os, 12) i w tym
sensie doświadczenie starości jest
bardziej ostateczne niż doświadczenie
obozu. Améry wchodzi też w
dyskusję z Freudem, Heideggerem…
Życie nie może być sein zum Tode, nie
jest też „dopełnieniem sensu”, gdyż
„…jest ona [śmierć] niczym. Śmierć
nie ratuje nam przyszłości jako
wymiaru czasowego. (…) Śmierć
znosi sens wszelkiej przyszłości”
(Os, 36). Zmierzyć się ze starością,
która otwiera wrota dla ostatecznego
absurdu naszego życia – to, doprawdy,
heroiczne i w tym wypadku także
wielce udane przedsięwzięcie. A
wyakcentowanie wieku społecznego
jako „właściwego” pola problematyki
starości jest bardzo celnym
przesunięciem akcentu tej analizy.
Kolejny rozdział dotyczy
problemu samobójstw i jest – jak
sądzę – dopełnieniem tego, czym
w sposób „naukowy” zajmuje się
suicydologia – dział psychiatrii
badający samobójstwa oraz próby
samobójcze. To poruszający tekst,
niezwykle wnikliwy. Napisany w roku
1968, został wydany w 1976. Dwa
lata później Améry sam podnosi
na siebie rękę. Wielu czytelników
dziwiło się, że ten, który przeżył
Holocaust, obóz, faszyzm, nędzę
mało poczytnego intelektualisty,
wybierze dobrowolną śmierć.
Omawiany esej miał służyć ilustracji
życiowego wyboru planowanego
kilkanaście lat wcześniej. Szukano
potwierdzenia, że myśli w nim
zawarte są gloryfikacją samobójstwa.
Tymczasem sam Améry, jakby
uprzedzając zarzuty, pisze:
„Występuję więc przeciw rozumowi
i popieram samobójców? Dziecinny
zarzut” (Os, 159). I uważnemu
czytelnikowi udziela odpowiedzi.
Nawet jeśli o sobie w czasie tortur
nie pisze jak o bohaterze, tak samo
nie może pisać o sobie w obozie,
to pozostała mu jeszcze jedna, już
ostatnia możliwość „dzielności”.
Śmierć, którą przyjmujemy jako
61