LEREN IN EEN KENNISSAMENLEVING - Onderwijsraad

Bedrijven fuseren over nationale grenzen heen en lokale economieën raken steeds meer
met elkaar verbonden. De internationale arbeidsmobiliteit neemt toe, en landen concurreren
onderling bij zowel het creëren van hoogwaardige werkgelegenheid als bij de werving
van hoger opgeleiden (Groot & Maassen van den Brink, 2002a). Globalisering brengt
met zich mee dat activiteiten daar ontwikkeld worden waar de omstandigheden het gunstigst
zijn. Veel productieprocessen worden doorgeschoven naar lagelonenlanden: televisiefabrieken
naar Polen, dataverwerking naar India, garnalenpellen naar Marokko. Ten
dele wordt ook R&D-capaciteit naar lagelonenlanden verplaatst, maar overwegend concentreert
de kennisontwikkeling die voor productie nodig is zich in landen met een hoog
opleidingsniveau. 24 Voor hoger opgeleiden bestaat hier een ruime arbeidsmarkt.
Implicaties voor leren en onderwijs
Globalisering is één van de factoren, naast technologisering, informatisering en andere,
die het voor individuen noodzakelijk maken te investeren in ten minste een voldoende
startkwalificatie. Zoals hieronder nog aan de orde komt, zal een dergelijke startkwalificatie
zich op meer moeten richten dan op inzetbaarheid op korte termijn (paragraaf 2.3.4).
Voor landen die in de internationale concurrentie sterk willen staan is – nogmaals – investering
in een adequate kennisinfrastructuur, dus ook in onderwijs, essentieel.
Globalisering heeft daarnaast nog een ander gevolg voor het onderwijs: door een toenemend
vrij verkeer van goederen en diensten ontstaat ook internationale concurrentie tussen
onderwijsinstellingen, vooral op hogere niveaus van het stelsel. Instellingen zullen de
kwaliteit van hun onderwijs tot inzet van de onderlinge competitie moeten maken (Groot
& Maassen van den Brink, 2002a).
2.3.3 ARBEIDSORGANISATIES IN EEN KENNISECONOMIE
In op massaproductie gerichte industriële arbeidsorganisaties wordt beroepsarbeid
gekenmerkt door opsplitsing van productieprocessen en een sterke arbeidsdeling.
Werknemers krijgen daarbinnen een precieze taakomschrijving en hebben beperkte operationele
bevoegdheden. Ze voegen zich in een hiërarchische structuur waarin hooggeschoolde
staf en managers de dienst uitmaken. Voor het gros van de werknemers is de
vereiste scholingsgraad laag. In de organisatie worden afdelingen en specialistische diensten
ingesteld (bijvoorbeeld research, productie, marketing) – met als resultaat verkokering,
waardoor integratie van processen tot grote beheerslasten leidt. In de innovatieve,
kwaliteitsgerichte arbeidsorganisaties die in de postindustriële kenniseconomie ontstaan,
worden andere productieconcepten gehanteerd (Onstenk, 2000; Den Hertog et al., 1997;
De Grip, 2002). Of het nu om materiële producten gaat, om dienstverlening of om koppeling
van beide: het gaat er om unieke producten te leveren van gegarandeerde kwaliteit,
afgestemd op de gevarieerde en snel wisselende wensen van de klant. Daarom is nauwelijks
sprake van vaste werkroutines of constante productielijnen. Werknemers moeten
flexibel kunnen worden ingezet. Ze richten zich op relatief brede delen van het productieproces,
en in functies worden uitvoering, (eenvoudig) onderhoud en kwaliteitscontrole
geïntegreerd. Dit alles (zie ook hierboven, bij 2.3.1) vraagt om een minder hiërarchische,
platte arbeidsorganisatie. Verantwoordelijkheden en controle worden lager in de organisatie
geplaatst, muren tussen functies worden afgebroken. Werknemers werken in teamverband
en krijgen te maken met uiteenlopende facetten van het productieproces.
24 Alle internationalisering en grensoverstijgende ict ten spijt, blijkt het voor innovatie belangrijk om kennis ‘binnen handbereik’
te hebben. Nieuwe kennis – zeker de stilzwijgende variant – berust bij lokale organisaties en individuen bij die organisaties. Ze
wordt in interactie tussen uiteenlopende betrokkenen verder ontwikkeld (zie paragraaf 2.2.3), en blijkt moeilijk algemener over
te dragen (OECD, 2000; Centraal Planbureau, 2002).
28 Onderwijsraad, januari 2003