LEREN IN EEN KENNISSAMENLEVING - Onderwijsraad

maar de arbeidsmarkt zelf draagt, met de continue verschuiving van productielijnen (zie
hierboven), sterk aan dergelijke wisselingen bij. Daarbij komt dat binnen het Rijnlandse
sociaal-democratische model van arbeidsverhoudingen, waarin solidariteit en werkzekerheid
belangrijke waarden zijn, geleidelijk aan elementen geïncorporeerd worden van het
neoliberale Anglo-Amerikaanse model. Overheid en sociale partners hebben minder
inbreng en de belangen van aandeelhouders wegen zwaarder dan werkgelegenheid (Van
Esch, 2002). Arbeidscontracten worden steeds meer geïndividualiseerd en geflexibiliseerd.
De complexe, internationale netwerkstructuur van grotere arbeidsorganisaties leidt ertoe
dat overheden nog slechts een beperkte machtsfactor vormen bij regulatie van arbeidsvoorwaarden
(Thijssen, 2001). De overheidszorg maakt ook in andere opzichten plaats
voor marktdenken en nadruk op particulier initiatief. Daarbij vertoont het sociale vangnet
toenemend gaten. Individuen zien zich zo genoodzaakt om, bij wijze van sociale verzekering,
in onderwijs en scholing te investeren. Onder meer van overheidswege wordt een
belangrijk deel van de verantwoordelijkheid voor werk bij de werknemer gelegd. Deze
wordt geacht ‘werkondernemer’ te zijn en te investeren in ‘employability’ in ruime zin. 28
Of een dergelijke rol voor alle werknemers is weggelegd, is daarbij wel de vraag (Van der
Kamp, 2000). Niet alleen ‘actuele inzetbaarheid’, ook het vermogen om werk te krijgen
en te houden wordt belangrijk (De Grip, 2002). In de praktijk blijken werknemers in een
niet onaanzienlijk aantal gevallen ook, met kleiner of groter succes, letterlijk ondernemer
te worden: het aantal zelfstandige bedrijven ligt boven de 600.000 (12% van de beroepsbevolking).
In bijna de helft van de gevallen gaat het om zelfstandigen zonder personeel
(zzp; Van Esch, 2002).
Implicaties voor leren en onderwijs
In termen van leerbehoeften betekent dit alles
• een behoefte aan continue vernieuwing van kennis en competenties;
• een toenemend belang van leer-, werk- en loopbaan- en ondernemerscompetenties;
• een behoefte aan breed inzetbare kwalificaties; en
• een behoefte aan vernieuwing en verbreding van beroepskennis.
Voor het initieel onderwijs impliceert dit dat opleidingen enerzijds moeten voorbereiden
op leer-, werk- en loopbaancompetenties en anderzijds een breed curriculum moeten
leveren dat keuzemogelijkheden biedt (De Grip, 2000; Onderwijsraad, 1998a). Na het initieel
onderwijs is bij-, om- en opscholing nodig, waarbij leren en werk samengaan. Organisaties
zullen daar permanent in moeten investeren. Individuele werknemers zullen
moeten blijven investeren in hun ‘employability’, in de ruimste zin van het woord.
2.4 Sociaal-culturele transities
In sociaal-cultureel opzicht heet de huidige samenleving postmodern. Pesschar en
Wesselingh (1995; zie ook Wesselingh et al., 2002) zien veranderingen in welvaartsstaat
en sociaal-democratie, in sociale omgevingen, in samenlevingsvormen en wereldbeschou-
28 Een in 1997 door de ministeries van Economische zaken, van Onderwijs, Cultuur en Wetenschappen, en van Sociale Zaken in
samenwerking met sociale partners uitgebrachte Nationaal actieprogramma Een leven lang leren: het Nederlandse initiatief is
over de individuele verantwoordelijkheid voor leren expliciet: “wie niet deelneemt, zal aan zijn verantwoordelijkheid herinnerd
worden” (p. 9).
Leren in een kennissamenleving
31