LEREN IN EEN KENNISSAMENLEVING - Onderwijsraad

2 COGNITIEVE THEORIEËN 65
In tegenstelling tot het behaviorisme, waar de relatie tussen prikkel en gedrag belangrijk
is en de ‘black box’ waarlangs een en ander verloopt verder buiten beschouwing blijft,
bestuderen de cognitieve theorieën juist interne processen en structuren die aan uitwendig
waarneembaar gedrag ten grondslag liggen. De belangrijkste theorieën binnen deze
hoofdcategorie zijn:
a Objectivisme
Het objectivisme kwam in de jaren zestig op, in eerste instantie in de VS. Het uitgangspunt
van het objectivisme is dat er een gestructureerde werkelijkheid bestaat die op
lerenden kan worden overgedragen. Instructie moet hen een juist beeld op die werkelijkheid
bieden. De lerende wordt opgevat als een verwerker van symbolische informatie
(men spreekt ook wel van ‘informatieverwerkingsbenadering’, vergelijk Verschaffel & De
Corte, 1998). 66 Leren wordt gezien als een bij uitstek individuele activiteit en kennis als
een passieve reflectie van de externe, objectieve werkelijkheid (De Jong & Biemans,
1998). Deze notie past goed bij de aanpak die bij onderwijs en instructie als traditioneel
kan worden gezien: kennisoverdracht volgens het ‘trechtermodel’. Objectivistische
instructiebenaderingen worden toegespitst op specifiek onderscheiden, afzonderlijke
leerdoelen. Concentratie op zulke leerdoelen, waarbij de verdere context zoveel mogelijk
buiten beschouwing blijft, wordt als een belangrijke manier gezien om efficiënt kennis
over te dragen. Voor het bijbrengen van competenties echter, die sterk geïntegreerde,
complexe sets leerdoelen omvatten, schiet deze benadering tekort (Kirschner, 1999).
Elementen voor een instructiedesign waarin voor het verwerven van competenties wel
ruimte is, zijn terug te vinden in constructivistische benaderingen van leren en leerarrangementen.
b Europese voorlopers van het constructivisme
Sterker dan het behaviorisme hebben Europese stromingen als Gestaltpsychologie, handelingstheorie,
de ontwikkelingstheorie van Piaget en de cultuurhistorische theorie van
Vygotsky tot in de jaren zeventig het onderwijs in Europa en met name ook in Nederland
beïnvloed. De (pre-)constructivistische theorieën leggen de nadruk op de actieve rol van
de lerende in processen van leren en kennisconstructie. 67 Een belangrijk begrip, dat in
recente leertheorieën nog steeds (of opnieuw) een plaats krijgt is dat van de ‘zone van de
naaste ontwikkeling’ van Vygotsky. Door onderwijs voortdurend af te stemmen op dat
wat de leerling nog net niet zelfstandig kan, maar met behulp van buitenaf wel (‘de naaste
zone’), kan de cognitieve ontwikkeling van de leerling maximaal gestimuleerd worden.
Er is dan van ‘ontwikkelend onderwijs’ sprake (Van Parreren, 1988).
65 De geleidelijke opkomst van cognitieve theorieën over leren met nadruk op informatieverwerking en efficiënte overdracht van
informatie paste in het tijdsgewricht van met name de Koude Oorlog en werd versterkt door het zogeheten Spoetnikeffect dat
optrad toen Rusland eerder dan de VS een kunstmaan in de ruimte wist te brengen. Simons et al. (2000) wijzen er op dat, gelet
op de noodzaak van een leven lang leren in de huidige kennismaatschappij, naast het leren van feiten als zodanig vooral ook
zelfstandig (leren te) leren belangrijk is. Deze breed gedragen opvatting is volgens hen een van de redenen dat het nieuwe
leren momenteel zo in de belangstelling staat.
66 Vroege informatieverwerkingstheorieën hanteerden computerschema’s als analogie voor de menselijke informatieverwerking en
daarmee als basis voor het ontwerp van instructiemodellen.
67 Desalniettemin zijn er grote verschillen tussen met name het cognitief constructivisme van Piaget met zijn onderscheid in relatief
autonoom opeenvolgende stadia van cognitieve ontwikkeling en het sociaal-cultureel constructivisme van Vygotsky met zijn
nadruk op het belang van culturele en sociale factoren in het leerproces.
Bijlage III
B.3-11