Odnosi Rusije i Srbije na početku XXI veka - ISAC Fund

Ruski/sovjetski kulturni uticaj u Srbiji/Jugoslaviji
u XX i XXI veku
Goran Miloradović 1
U ovoj kratkoj analizi ruskog kulturnog uticaja u Jugoslaviji/Srbiji polazi se od pretpostavke da je sfera
kulture usko povezana sa sferom politike i ideologije. Iz toga proističe značaj proučavanja kulturnih relacija:
one mogu biti pokazatelj odnosa među državama i narodima jer su određene političkim potrebama i
ideološkim modelima. Da bi se skicirali rusko-srpski odnosi ovde će biti korišćena tri indikatora: gledanost
sovjetskog/ruskog filma u Jugoslaviji/Srbiji, prevođenje ruske literature na srpski jezik, i učenje ruskog
jezika u Jugoslaviji/Srbiji. Akcenat će biti na današnjoj situaciji.
Prvo pitanje koje bi trebalo postaviti jeste da li je uopšte moguće govoriti o rusko-srpskim kulturnim
odnosima u dvadesetom veku, tj. od 1918. do 1991. godine. 2 U tom periodu paralelno postoje sovjetska
i jugoslovenska država, a njihove međunarodne uloge se ne poklapaju sa prethodnim i kasnijim ulogama
Rusije i Srbije. S obzirom da je kulturna saradnja povezana i uslovljena političkim odnosima, treba imati
u vidu da su politika i ideologija Sovjetskog Saveza i Jugoslavije različite od politika i ideologija Rusije i
Srbije. Utoliko su rusko-srpski kulturni odnosi, s jedne strane, pojam iz dublje prošlosti i mogu se pratiti
počev od XVI veka do kraja Prvog svetskog rata, a s druge strane su sasvim nov fenomen i mogu se pratiti
tek tokom poslednje dve decenije. 3
Jugoslavija je formirana na mirovnoj konferenciji u Parizu, voljom sila pobednica. Njena uloga bila je da
sprečava reviziju posleratnog uređenja Evrope i da bude prepreka mogućem širenju sovjetske države i
njene ideologije na Zapad. To je bitno drugačija funkcija od uloge koju je do 1918. godine imala Srbija
kao prijateljska država i, povremeno, štićenik Ruske Carevine.
Prvi svetski rat i Oktobarska revolucija izazvali su prekid kulturne saradnje nove države Jugoslavije sa
Sovjetskom Rusijom. Dotadašnji odnosi preneti su na predstavnike ruske emigracije, usled nemirenja
jugoslovenskih vlasti sa novim stanjem. Ruski emigranti bili su svojevrsni nastavljači tradicionalnih
veza. To potvrđuje činjenica da su ruski književnici, likovni umetnici i arhitekte, koji su našli pribežište
u Jugoslaviji, bili su uglavnom okrenuti tradicionalnim umetničkim formama, dok su jedino pozorišni
umetnici bili skloni da prate moderne tokove u pozorištu. 4 Odnos jugoslovenskih vlasti, a pre svega srpske
političke elite, prema ruskim izbeglicama predstavlja indikator dubine razlika u odnosu na vrednosti koje
je pretstavljala sovjetska država, pa i na njenu kulturu.
Nasuprot vrlo razvijenoj kulturnoj delatnosti ruske emigracije, kulturna razmena sa Sovjetskim Savezom
je u Kraljevini Jugoslaviji smatrana za mogući kanal neprijateljske propagande, pa je energično suzbijana
i kontrolisana. Takav odnos proizlazio je, osim iz ideoloških razlika u odnosu na sovjetsku vlast, i iz
međunarodne političke funkcije Jugoslavije kao dela „francuskog sistema“ bezbednosti u Evropi.
Prvi znaci popuštanja cenzure javili su se sredinom tridesetih godina. Tada je u Jugoslaviji prvi put
dopušteno prikazivanje sovjetskih filmova zabavnog karaktera, u kojima je cenzurisana svaka ideološka
poruka. Uzrok promene odnosa prema sovjetskom filmu je pojava nacističke pretnje u Evropi. Za sezonu
1934/35. godine otkupljeno je osam sovjetskih filmova, od kojih je cenzura dozvolila da se prikazuje
1) Dr Goran Miloradović je istoričar i saradnik Instituta za savremenu istoriju u Beogradu.
2) Navedeni vremenski okvir se u istorijskoj nauci smatra zaokruženom celinom za koju se uobičajio izraz „kratki dvadeseti vek“ i
ne poklapa se sa kalendarskim dvadesetim vekom.
3) O počecima te saradnje vidi: Moskva–Srbija, Beograd–Rusija: dokumenta i materijali, Tom I, Društvene i političke veze (grupa
autora), Beograd/Moskva 2009.
4) Jovanović, Miroslav, Ruska emigracija na Balkanu 1920–1940, Beograd 2006, str. 409–442.
Odnosi Rusije i Srbije na početku XXI veka 193