De blik van een buitenstaander

1.2 vraagstelling
Tegen deze achtergrond luidt de vraagstelling van dit rapport:
“De bestuurlijke inrichting van het hoger onderwijs wordt nog altijd bepaald door de
nota Hoger Onderwijs: Autonomie en Kwaliteit uit 1985. Incidenten in de afgelopen
jaren hebben echter geleid tot discussie over zelfbestuur in het hoger onderwijs en
een steeds luider wordende roep om overheidsmaatregelen. Het advies analyseert
de ontwikkelingen in het hoger onderwijsbeleid in het licht van recente incidenten
en de politieke reactie daarop en geeft antwoord op de volgende vragen:
Hoe moeten hogescholen zich, afzonderlijk en gezamenlijk, verhouden tot vraagstukken
rondom autonomie en kwaliteit?
Welke positie moet de Vereniging Hogescholen, als branchevereniging van de hogescholen,
kiezen in relatie tot de overheid en andere stakeholders?”
1.3 kern van de analyse
Spanning in de semipublieke sector
De spanning in het hoger onderwijs is ook elders in (semi)publieke sectoren herkenbaar.
Enerzijds betreft het de continue aandacht voor adequate verantwoording over
de besteding van de publieke middelen. Hierin hebben politiek en bestuur een belangrijke
rol. Anderzijds kan onderwijs alleen door de sector zelf goed vorm gegeven worden.
Een sturingssysteem moet de spanning tussen deze noodzaak van autonomie en
het afleggen van publieke verantwoording kunnen accommoderen. Alle actoren op alle
niveaus dienen bij het hanteren van deze spanning het belang van het primaire proces
voor ogen te houden. Goed hoger beroepsonderwijs is immers een uitkomst van
vruchtbare interactie op het microniveau tussen docenten, studenten, onderzoekers
en begeleiders op de stageplek. Elke interventie of maatregel van de onderscheiden
actoren moet dienstbaar zijn aan die vruchtbare interactie.
Verstoord evenwicht
Ten grondslag aan het besturingssysteem van het hbo ligt de gedachte dat er brede
consensus bestaat over de maatschappelijke opdracht van het hbo. De groei van de
scholen, de concurrentie en de bekostigingssystematiek leidden ertoe dat er een proces
van vervreemding van die opdracht kon ontstaan en de focus zich verplaatste naar het
optimaliseren van het verdienmodel en overleving van de organisaties als zodanig. De
maatschappelijke opdracht, het uitgangspunt van het besturingssysteem, was niet
meer leidend. Zo verdween de balans uit het systeem; het perverteerde. Horizontale
checks and balances hielden geen gelijke tred met de spanningen die in het systeem
konden ontstaan. Het was wachten op incidenten.
Regelreflex
De reactie van de politiek op incidenten is bekend. Ze duidt een incident als een symptoom
van een omvattender probleem. Zou een politicus aandacht vragen voor een incident
en vervolgens zelf aangeven dat het maar een incident betreft, dan ontkracht hij
immers zijn eigen inzet. Dit structurele probleem verdient dus een oplossing. De bijbehorende
opvatting is dat meer regulering incidenten in de toekomst zal voorkomen.
10 De blik van een buitenstaander