De blik van een buitenstaander

hbo. Dat is dermate serieus dat ik dan vind (…) dat de gaten in de wetgeving moeten
worden gedicht. You live up to your responsibilty.“ Fatalisme, in de betekenis van terughoudendheid
betrachten of zelfs niets doen, is in de politiek geen optie. Van Eeten
noemt een aantal motieven die politici hanteren om niet te besluiten tot niet handelen:
het zou moreel verdacht zijn, de burger zou het niet pikken, de media zouden het afstraffen
en men is veroordeeld tot betekenisloosheid. Leed is immers politiek kapitaal
en stelt politici in staat om zich te engageren en te profileren. Bovendien levert welhandelen
positieve aandacht van de media op, terwijl het risico van niet-handelen
is dat dit geen of negatieve aandacht genereert. ‘Kamerleden zelf realiseren zich
vrijwel elke dag dat ze ‘verbijsterd’, ‘geschokt’ en ‘hoogst onaangenaam verrast’ zijn’
(Van Eeten 2010).
Ambtenaren gaan aan de slag
Via moties en vragen van de Tweede Kamer komen de problemen op de departementen
terecht. Ze worden onderdeel van de bureaucratische rationaliteit. In die rationaliteit
domineren inzichten over New public management. Centraal daarbij staat het idee
dat de overheid meer resultaatgericht, meer ondernemend en meer kostenbewust kan
opereren (Nelissen, e.a. 2004). In deze lijn merkt Tjeenk Willink in het jaarverslag van
de Raad van State uit 2005 op dat zich de laatste vijfentwintig jaar een bureaucratischbedrijfsmatige
logica heeft geïnstalleerd. Soms lijkt het wel of iedere (incidentele) misstand
een nieuwe (algemene) norm, een verfijnder protocol of een scherper toezichtmodel
oplevert. ‘Meer van hetzelfde’, waardoor de risico’s van fouten groter wordt in
plaats van kleiner.’ (Tjeenk Willink, 2005, p. 35)
Verticale beleidsinterventies leiden tot beleidsaccumulatie, verlies van verantwoordelijkheid
en tot minder probleemoplossend vermogen
Het is evident dat deze interventies zorgen voor administratieve lasten. De actoren die
aan de verantwoordingsvraag moeten voldoen ervaren ‘ballast’ die samenhangt met
het voldoen aan verantwoordingsvereisten waarvan nut en noodzaak onvoldoende
wordt ervaren. Daarbij leidt het tot veel toezichts- en uitvoeringslasten bij een overheid
die zelf sterk moet inkrimpen. Naast deze lastentoename sorteert het op verschillende
niveaus ongewenste effecten in de sector:
• De nieuwe inrichting van een systeem zal via reflexiviteit leiden tot nieuw strategisch
gedrag. Men ontwikkelt mechanismen om te voldoen aan het systeem, of om
louter de voordelen van het systeem in termen van geld te benutten. De stereotype
reactie van de zijde van beleidsmakers op afnemende effectiviteit ‘zal beleidsaccumulatie
zijn bestaande uit de totstandkoming van meer beleid, meer gedetailleerde
regels, meer controleprocedures’ (In ’t Veld, 1989, p. 24). Maatregelen die het systeem
nog een slag complexer en ondoorzichtiger maken; het resultaat is toenemende
institutionele en organisatorische spaghetti, een alsmaar troebeler zicht, en dus
een roep om nog meer toezicht (Trommel, 2010, p. 11).
• De verantwoordelijkheid voor de publieke belangen komt daarmee steeds exclusiever
bij de overheid te liggen. Aan de andere kant, als spiegelbeeld daarvan, achten
de bestuurden zich gelegitimeerd problemen niet als hun probleem te zien; uiteindelijk
zijn zij niet langer verantwoordelijk en willen ze ook steeds minder verantwoordelijkheid
dragen voor een systeem dat ‘niet van hen’ is. Geïnstalleerde horizontale
verantwoordingsmechanismen kwijnen weg.
24 De blik van een buitenstaander