Archeologisch onderzoek in de omgeving van het prehistorische

2 Aanleiding voor
het onderzoek
Tussen 4500 en 2000 v.Chr. zijn er in Europa verschillende
vuursteenmijnen in bedrijf, zoals in
Grand-Pressigny en Jablines in Frankrijk, Grimes
Graves en Cissbury in Engeland, Krezmionki in
Polen en Obourg en Spiennes in België.2 De
mijnen zijn door hun verschijningsvorm unieke
monumenten, een aantal bestaat zelfs uit een
ingenieus ondergronds stelsel van gangen en
schachten. In Nederland zijn ook vuursteenmijnen
uit deze periode bekend, zoals in Valkenburg3
en Rijckholt-St. Geertruid.4 Het aanwezig
zijn van vuursteenmijnen is in Nederland beperkt
tot Zuid-Limburg.
Het merendeel van de mijnen dateert uit het
Neolithicum. In deze periode verandert de mens
van levenswijze, men domesticeert planten en
dieren en blijft langer op dezelfde plaats wonen.
Door het veranderende landgebruik is het nodig
om bos te ontginnen voor akkerland en de vestiging
van nederzettingen. In de nederzettingen
nemen het aantal en de duurzaamheid van de
boerderijen en faciliteiten toe. Traditioneel
worden het ontstaan en de ontwikkeling van de
mijnbouw gekoppeld aan deze verandering in
levenswijze. De verandering heeft tot gevolg dat
er groeiende behoefte ontstaat aan grotere
stukken vuursteen van goede kwaliteit, dat wil
zeggen vuursteen zonder interne gebreken als
breuken en scheuren. De vuursteen was nodig
was voor de fabricage van grote artefacten, zoals
bijlen en lange klingen. Vooral bijlen waren een
belangrijk werktuig voor een boer; de bijl werd
op uitgebreide schaal gebruikt voor de ontginning
van bos voor landbouwgrond, maar ook
voor houtbewerking bij de bouw van boerderijen
en andere faciliteiten in de nederzettingen. Kwalitatief
hoogwaardige vuursteen was vooral te
vinden in primaire ligplaatsen van de vuursteen
en was toegankelijk door mijnbouw.
In deze mijnen werd vuursteen in een primaire
context gewonnen, dat wil zeggen in de kalkafzettingen
waarin vuursteen is gevormd. In de
perioden (Paleolithicum en Mesolithicum) die
aan het Neolithicum voorafgaan, gebruikte men
voornamelijk vuursteen uit een secundaire ligplaats,
zoals rivierafzettingen, glaciale afzettingen
of hellingafzettingen. Deze vuursteen voldeed
aan de behoefte voor de vervaardiging van
artefacten gedurende lange perioden.
Tot voor kort lag bij de studie van de vuursteenmijnen
de nadruk vooral op de mijn zelf en dan
vooral op de economisch en technologische
aspecten, zoals:
1. mijnbouwtechnologie (de aanleg van de mijn
en de wijze van exploitatie);
2. de economie van de mijn (de hoeveelheid
gemijnde vuursteen, het type geproduceerde
artefacten, de gebruikte vuursteentypen);
3. de organisatie van de mijnbouw en de bewerking
van de gemijnde vuursteen (wie bouwde
de mijnschachten, wie dolf het vuursteen en
de mate van specialisatie bij de productie van
de stenen artefacten);
4. de afstand en de wijze waarop de gemijnde
vuursteen werd verspreid.
In de afgelopen decennia heeft de studie van
vuursteenmijnen ten minste twee veranderingen
ondergaan. De studie richt zich niet meer alleen
op de economische en technologische aspecten
van de mijnbouw, maar ook op de rituele aspecten
van de winning.5 Hierbij wordt ervan uitgegaan
dat het doordringen in of ‘van’ de aarde om
vuursteen te winnen, was omgeven met allerlei
geritualiseerde handelingen. De mijn wordt beschouwd
als portaal naar de onderwereld; vergelijkbare
ervaringen konden alleen in grafkamers
worden opgedaan.6 Een inspiratiebron voor deze
benadering wordt gevormd door etnografieën
over mijnbouwpraktijken bij inheemse Noord-
Amerikaanse groepen jagers, verzamelaars en
landbouwers.7 Deze etnografische gegevens vormen
de basis voor interpretatiekaders waarmee
de archeologische gegevens, zoals menselijk resten
in de mijnschachten, depots van werktuigen
en graffiti op de groevewanden een rituele betekenis
krijgen. Het argument dat kwalitatief hoogwaardige
vuursteen alleen door middel van mijnbouw
kan worden verkregen, blijkt niet altijd op
te gaan. Geschikte vuursteen was ook aan het
oppervlak te vinden, bijvoorbeeld langs eroderende
hellingen in de buurt van de mijn of langs
krijtkusten.8 Tevens blijkt slechts een klein gedeelte
van de vuur stenen artefacten die in de
omgeving van de mijn zijn gebruikt van gemijnde
vuursteen te zijn vervaardigd.9 Het merendeel
11
—
² Collet et al. 2008; Weisgerber 1981.
³ Brounen 1998; Brounen & Ploegaert
1992.
⁴ Voor een overzicht zie Rademakers 1998a.
⁵ Zie bijvoorbeeld Bradley 2000; Topping &
Lynott (eds.) 2005; Wheeler 2008.
⁶ Topping 2005.
⁷ Topping 2005.
⁸ Bradley et al. 1992; Bradley 2000, 86.
⁹ Topping 2005, 81.