NEM 3, oktober 2005 - Internationale Vereniging voor Neerlandistiek

Gerard de Vriend
Over literatuuronderwijs
1. Voorschriften en adviezen
Als je het literatuuronderwijs in het voortgezet onderwijs wilt beschrijven, dien
je er rekening mee te houden dat het een onderdeel is van het moedertaalonderwijs.
Dat was zeker het geval voor het onderwijs dat Bildung nastreefde, ofwel
cultuuroverdracht als doelstelling had. In die situatie was het vanzelfsprekend
dat kennismaking met vaderlandse literatuur deel uitmaakte van het moedertaalonderwijs.
Bovendien blijkt dat het vakonderdeel niet alleen het culturele
erfgoed vertegenwoordigt: ‘literatuur’ wordt ook ten voorbeeld gesteld bij het
(leren) gebruiken van de moedertaal. Mijn beschrijving richt zich vooral op de
opvattingen over het literatuuronderwijs in Nederland. Ik vestig de aandacht op
de aard van de publicaties over het Nederlandse (moedertaal- en) literatuuronderwijs
en op de ontwikkelingen in het denken over dat onderwijs. Vervolgens
beschrijf ik de stand van zaken op dit moment en ik probeer die in verband te
brengen met ontwikkelingen van het literatuuronderwijs buiten Nederland.
Tot voor kort waren er overigens maar weinig wetenschappelijke gegevens
bekend over het literatuuronderwijs in het Nederlandse voortgezet onderwijs.
Dat is vreemd, omdat in het onderwijsveld van het begin af aan geklaagd is over
de inhoud en de organisatie van het moedertaalonderwijs, waarvan het vakonderdeel
‘literatuur’ zoals gezegd steevast deel uitmaakte. Dat had de aanzet
kunnen zijn voor onderzoek naar de feitelijke gang van zaken in de literatuurles
of naar de opzet en de inhoud van het curriculum, zodat er oplossingen konden
worden bedacht voor de ondervonden problemen. Maar dat werd niet of nauwelijks
gedaan. 1 Vandaar dat de empirische gegevens waarover we beschikten
voornamelijk bestaan uit ervaringen van leraren en schoolleiders. Vanaf het
begin, direct na de officiële instelling van het literatuuronderwijs, 2 maakten zij
hun onvrede over het gebrek aan methodiek en didactiek in het moedertaalonderwijs
kenbaar. Maar de bezinning op het moedertaalonderwijs begon toch al
aan het eind van de negentiende eeuw. 3 In 1893 introduceerde Kalff het denken
over de methodiek van het moedertaalonderwijs en Van den Bosch pleitte in
hetzelfde jaar voor een ánder moedertaalonderwijs. Met hun brochures begon
als het ware de vakdidactiek van het moedertaalonderwijs. De auteurs werkten
beiden als leraar in het voortgezet onderwijs en dat verklaart de reflectie op het
moedertaalonderwijs. Ook andere geschriften uit de eerste helft van de
1