NEM 3, oktober 2005 - Internationale Vereniging voor Neerlandistiek

opmars van de democratie. De technologische ontwikkelingen zorgen voor
steeds snellere metamorfosen van het boek. Het wordt een massaproduct voor
individueel gebruik. Lezen wordt een persoonlijke aangelegenheid. In zijn
laatste hoofdstuk knoopt Lernout aan bij zijn eerste. Hij bespreekt de hedendaagse
ontwikkelingen en verwerpt de apocalyptische uitspraken over de dood
van het boek.
Lernouts visie op de geschiedenis staat niet alleen in het teken van de geleidelijkheid,
maar ook in dat van de functionaliteit en de rationaliteit. Hij ziet
evoluties als redelijke antwoorden op een behoefte. Het boek verandert omdat
het op een bepaald moment een bepaalde maatschappelijke functie moet
vervullen. De vorm is voor Lernout een resultaat van de functie: ‘Het schrift was
uitgevonden voor inventarissen en contracten en werd pas later ook gebruikt
voor het neerschrijven van religieuze, juridische, wetenschappelijke en literaire
werken.’ Het mensbeeld dat samengaat met dit functionalisme is erg traditioneel.
De mens verschijnt bij Lernout als een rationeel en intentioneel wezen
dat instrumenten, zoals het schrift, ontwerpt en verfijnt. De Soemeriërs
ontwierpen een notatiesysteem dat klanken en ideeën niet duidelijk scheidde:
‘Toen dit systeem veel te complex was geworden, moest men net als in het
Japans een nieuw soort tekens invoeren om het onderscheid te maken tussen de
tekens die een idee, en andere die een klank uitdrukten.’
Dit geloof in de persoonlijke intentie en rationaliteit zie je ook in Lernouts
gebruik van individuele figuren als motoren van de evolutie. Soms wordt een
ontwikkeling niet in een veld van duizenden factoren geplaatst, maar verklaard
als het werk van één mens: ‘Aristoteles zette opnieuw een revolutionaire stap
toen hij besloot om de resultaten van zijn wetenschappelijke werk in populaire
uitgaven te verspreiden.’ Soms gaat het om een groep, en daarbij schuwt
Lernout de stereotypering niet. Hoe komt het dat de Ierse manuscripten uit de
zevende eeuw oudere Latijnse vertalingen gebruikten? ‘Dit is opnieuw een
gevolg van Keltische koppigheid; voor hen was de nieuwe vertaling
waarschijnlijk even onaanvaardbaar als een andere berekening van de datum
voor Pasen.’ In andere contexten duiken de Engelse snobs en de oerconservatieve
drukkers op als stereotiepe verklaringen.
Zulke speculaties kun je bezwaarlijk wetenschappelijk noemen – toch niet in
de zin die Lernout daar zelf aan geeft. Meer dan eens verbindt hij wetenschap
met positivisme, bijvoorbeeld in zijn lof voor Paul Saenger die in zijn studie van
het schrift ‘vertrekt van de wetenschappelijke vaststelling dat de hersenen
visuele impulsen anders verwerken dan prikkels die ons via de oren bereiken’.
Dat Saengers theorie overtuigender is dan die van Illich, zie je volgens Lernout
‘al aan de meer dan honderd pagina’s voetnoten in Saengers boek’.
Er staan géén voetnoten in Een beknopte geschiedenis van het boek, dus dat zal
dan ook wel geen wetenschappelijk werk zijn. Er is zelfs de occasionele wetenschappelijke
uitglijer, bijvoorbeeld wanneer Lernout zegt dat de ‘p’ in ‘pal’
‘stemhebbend’ is, ‘wat alleen maar wil zeggen dat hij met iets meer kracht
wordt uitgesproken’. Een ‘p’ is uiteraard stemloos, en dat heeft niets te maken
met kracht, maar met niet-trillende stembanden. Niet dat dit detail het boek
65