NEM 3, oktober 2005 - Internationale Vereniging voor Neerlandistiek

De hoofdfiguur van de roman verliest zijn huis. De plek met duidelijke grenzen
verdwijnt, het gedroomde thuis blijkt een hels tehuis voor psychiatrisch
gestoorden.
De imaginaire en traditionele kenmerken van de plek komen perfect tot
uiting in de topos, de literaire gemeenplaats. De postkoloniale identiteit krijgt
vaak vorm door het herschrijven van typisch westerse literaire patronen en
werken, zoals Robinson Crusoe of Wuthering Heights. Dat laatste boek, een
klassieker van Emily Brontë, wordt herschreven door de Frans-Antilliaanse
Maryse Condé. Theo D’haen ontrafelt de transformaties die plaats en identiteit
in haar werk ondergaan: het westerse optimisme wordt vervangen door een
pessimisme zonder uitwegen. Minder pessimistisch is de reis door teksten die
de Portugese auteur José Saramago onder de vorm van een reisgids presenteert.
Volgens Paulo de Medeiros is die gids een reis door de tijd en een metafoor voor
een soepele band tussen het ik en de plaats – niet zo kort en oppervlakkig als bij
een toerist, maar ook niet zo vast en dwingend als bij een bewoner.
De herschrijving is uiteraard niet beperkt tot postkoloniale literatuur.
Anthonya Visser bespreekt twee recente Duitstalige werken waarin de figuur
van Penelope – het cliché van de trouwe vrouw die op één plek blijft wachten op
haar gedroomde man – een drastische gedaanteverwisseling ondergaat. Botho
Strauss ontregelt de homerische conventies, Marlene Streeruwitz de genreconventies
van de ‘stuiverroman’. Beide auteurs laten zien hoezeer de plek en de
identiteit bepaald worden door tekstuele conventies. En daarmee hebben we de
laatste rode draad van dit boek opgeraapt. Hybridisch, paradoxaal, temporeel,
imaginair en tekstueel – dat zijn de sleutelwoorden in deze mooie studie over de
hedendaagse interactie tussen identiteit en locatie.
De literaire tekst blijkt dus een constructie die samenhangt met de context,
bijvoorbeeld de klasse en de postkoloniale situatie. Een vergelijkbare aandacht
voor tekstproductie en context is te vinden in de tegenwoordig erg populaire
boekwetenschap. Zij bestudeert het boek als een materieel object en niet als een
literaire boodschap die vraagt om interpretatie. De ontstaansgeschiedenis, de
materiële vorm, het uitzicht, de editie – dat zijn slechts enkele aandachtspunten
van deze snel uitdijende wetenschap.
Geert Lernout is al meer dan een decennium actief in deze branche, als
medestichter van ‘Genese’ (een wetenschappelijke werkgroep rond teksteditie),
als adviseur van het Centrum voor Teksteditie en Bronnenstudie, en als
hoogleraar aan de Universiteit Antwerpen. Dat mag rijkelijk academisch lijken,
Een beknopte geschiedenis van het boek is een uiterst toegankelijk overzicht van de
verschillende vormen die het boek – hier gedefinieerd als ‘alles waarop taal
staat’ – door de eeuwen heen heeft aangenomen. Het is een persoonlijk werk,
dat praat over ontroering, put uit persoonlijke ervaringen, en geen moeite doet
om voorkeuren te verbergen. Dat gebeurt de ene keer al wat genuanceerder dan
de andere. Auteurs die de recente spellingwijziging niet goedkeuren, maken
volgens Lernout deel uit van ‘een heel luidruchtige minderheid van schrijvers
die om irrelevante en sentimentele redenen geen enkele verandering dulden’.
63