NEM 3, oktober 2005 - Internationale Vereniging voor Neerlandistiek

Veranderingen, daar gaat het om in dit boek. Volgens Lernout zijn veranderingen
steeds geleidelijk. Hij haalt zijn schouders op als de zoveelste fundamentele
breuk in de geschiedenis aangekondigd wordt. De overgang van een
orale naar een schriftelijke cultuur, de uitvinding van de boekdrukkunst – het
zijn belangrijke stappen, geeft Lernout toe, maar de profeten van de radicale
omwenteling krijgen van hem onveranderlijk een veeg uit de pan. Zo bekritiseert
hij Jack Goody, Ivan Illich en Marshall McLuhan. Toch is hij niet blind
voor de soms radicale vernieuwingen. Zo zegt hij: ‘Het is niet omdat de rol van
de boekdrukkunst in dit proces door profeten als Marshall McLuhan werd
overdreven, dat de nieuwe manier om boeken te maken helemaal geen rol heeft
gespeeld in de vele nieuwe ontwikkelingen die zich aan het einde van de
vijftiende eeuw beginnen te manifesteren.’
Lernout begint zijn historisch overzicht met het zogenaamde einde van het
boek. Hij laat zien dat het internet en de hypertekst het boek niet naar de
prullenmand verwijzen, maar in nieuwe vormen opnemen en laten overleven.
Het boek is altijd al een bewaarmiddel geweest, en dat is het ook in zijn elektronische
gedaante. Het web bevat ontelbare teksten, boeken en manuscripten. Na
deze geruststellende opening volgt de geschiedenis van het boek. In zijn tweede
hoofdstuk schetst Lernout het begin van het schrift, de verschillende spelling -
systemen, de prille vormen van het alfabet, de verschillende dragers, waaronder
klei, hout en papyrus.
Is het prille begin buiten de westerse wereld gesitueerd (Soemerië en Egypte
zijn hier belangrijk), dan concentreert Lernout zich in de rest van zijn overzicht
op het Westen. In hoofdstukken drie en vier bespreekt hij de ontwikkeling van
het schrift en het boek in de Griekse en Romeinse periode. Teksten zijn hier
nog overwegend hulpmiddelen bij een orale traditie. Er ontstaan grote bibliotheken
(zoals die van Alexandrië), er wordt veel gekopieerd én vervalst, maar het
lezen gebeurt meestal hardop en in groep. Wanneer het christendom in de
vierde eeuw de Romeinse staatsgodsdienst wordt, leidt de behoefte aan
makkelijk verspreidbare religieuze teksten tot technologische aanpassingen aan
de vorm van het boek. Zo vervangt de perkamenten codex gaandeweg de
papyrusrol.
In de Middeleeuwen ondergaat het boek verdere gedaanteverwisselingen
onder invloed van de Karolingische hofcultuur, de joodse en Arabische tradities,
de universiteiten en de scholastiek. Lernout bespreekt de verschillende soorten
leestekens, afkortingen, ligaturen (aan elkaar geschreven lettertekens, zoals de
ampersand), de introductie van het gotisch schrift, het paginanummer, de
index, de spatie tussen woorden. Dat leidt nooit tot een droge opsomming,
omdat alles in een verhalend kader ingebed wordt.
Volgende stap in het verhaal is de drukpers. Daardoor krijgt het boek steeds
meer het uitzicht dat wij kennen: een rug, waarop titel en auteur; een titelbladzijde;
een makkelijk leesbare letter; een alfabet van 26 letters. Als reproduceerbare
objecten, fungeren boeken in de economische wereld van handel en
winst. Als dragers van ideeën fungeren ze in de strijd tussen de Reformatie en
de Contrareformatie. In de Verlichting gaat hun opmars hand in hand met de
64