NEM 3, oktober 2005 - Internationale Vereniging voor Neerlandistiek

kwamen uit het onderwijsveld methodische en didactische adviezen ten
behoeve van collega’s. Het bestuderen van dit soort publicaties levert de onderzoeker
inzicht op in de destijds (blijkbaar) gewenste onderwijspraktijk, zeker
wanneer die publicaties als handleiding werden gepresenteerd of als leerboek
functioneerden. Ook het onderzoek naar schoolboeken kan informatie
opleveren over de onderwijsideologie die men aanhing.
Na 1990 verschenen er enkele studies over het Nederlandse literatuur -
onderwijs, die gebaseerd zijn op het beschrijven en interpreteren van zulk
bronnen materiaal. Ze gebruikten de wettelijke voorschriften, de pleidooien voor
beter of ander moedertaalonderwijs, de beschrijvingen van de eigen lespraktijk,
de instructieve rapporten en handleidingen, etc. om inzicht te verkrijgen in het
literatuuronderwijs. Een van de eersten die dit materiaal bestudeerde was Van
de Ven, die in 1990 ‘Het nut van het nutteloze’ publiceerde, een overzicht van het
denken over literatuuronderwijs. Van de Ven wees direct op een belangrijk
probleem bij het onderzoek naar (literatuur)onderwijs: als onderzoeker beschik
je voornamelijk over voorschriften, adviezen en handleidingen, zeker als het om
onderwijssituaties uit het verleden gaat. Je dient dan ook te beseffen dat deze
bronnen slechts de ‘retoriek’ van het onderwijs tonen, de onderwijspraktijk krijg
je nauwelijks te zien.
Van de Ven trof ‘visies op literatuuronderwijs’ aan in het soort publicaties
waar ik in de vorige paragraaf naar verwees. Op basis van die citaten zocht hij
een grote lijn in de discussie over literatuuronderwijs en hij maakte daarbij
gebruik van concepten uit de wetenschapsfilosofie (Kuhn) en de onderwijs -
sociologie van Matthijssen 5 . In zijn dissertatie, Moedertaalonderwijs (Van de Ven
1996), heeft hij zijn interpretatie uit 1990, met als uitkomst dat er een viertal
‘definities’ te traceren zijn in de discussie over literatuuronderwijs, uitvoerig
uitgewerkt voor het moedertaalonderwijs in het algemeen. Hij betrekt daarbij
ook observaties van de situatie in het buitenland. Later kom ik nog terug op de
door Van de Ven onderscheiden ‘paradigma’s’ én op de situatie van het literatuuronderwijs
in het buitenland.
In Literatuuronderwijs als voldongen feit (De Vriend 1996) passeren eveneens
een aantal van de eerder genoemde bronnen de revue. Mij ging het vooral om
het functioneren van het literatuuronderwijs als institutie, dus als een sociale
organisatievorm die invloed had op het denken over en omgaan met literatuur.
De invoering van de onderwijswetgeving-Cals, beter bekend geworden als de
Mammoetwet, zorgde bijvoorbeeld voor professionalisering van het voortgezet
onderwijs: de overheid installeerde onder meer adviesorganen voor de toetsing
en de leerplanontwikkeling en riep een lerarenopleiding in het leven. Ik vroeg
me ook af of het wenselijk was dat academische benaderingen en leerinhouden
gekopieerd moesten worden naar het voortgezet onderwijs. Omdat ik me louter
op de retoriek van het literatuuronderwijs concentreerde, leverden mijn bevindingen
nauwelijks feitelijke informatie op over de onderwijspraktijk. Ik moest
me beperken tot gissingen en eigen voorkeuren.
Dat geldt in veel mindere mate voor enkele andere dissertaties over literatuuronderwijs.
Het materiaal waar Canons in context (Moerbeek 1998) op
3