NEM 3, oktober 2005 - Internationale Vereniging voor Neerlandistiek

tegelijkertijd het omgekeerde oproept: een verlangen naar zuiverheid, bijvoorbeeld
in het taalpurisme. Andrea Kunne spreekt over ‘de hybridisering van de
ruimtes’ in het werk van Robert Menasse. De oude en de nieuwe wereld, gesymboliseerd
door Wenen en São Paulo, tasten elkaar aan. De tegenstelling wordt in
elke pool afzonderlijk voelbaar. Zo wordt Brazilië de plek waar antisemieten,
nazi’s én gevluchte joden elkaar ontmoeten in een verlangen naar een tijd en
plaats vóór de Tweede Wereldoorlog. Aleid Fokkema bestudeert de metropool,
vroeger de homogeen blanke moederstad van het kolonialisme, nu de hybride
plek vol migranten. De postmoderne reactie daarop vindt ze bij Rushdie, de
modernistische bij Caryl Phillips. De eerste aanvaardt het onzuivere, onstandvastige
en veelvuldige; de tweede verlangt naar continuïteit en cohesie.
De postkoloniale plek blijkt een strijdperk, niet alleen tussen twee partijen,
maar binnen elke partij afzonderlijk. Dubbelzinnigheden alom. In Zuid-Afrika
bijvoorbeeld, waar de plaas (een reusachtige boerderij) niet meer pluis blijkt. De
vroegere plek van beschaving en beschutting wordt aangetast door de omgeving,
meer bepaald Oost-Kaapland, ‘het strijdperk van blank en zwart bij uitstek’. De
strijd wordt een deel van de identiteit en de plek, zoals Eep Francken mooi laat
zien aan de hand van het werk van Etienne van Heerden.
Een andere strijd bespreekt Elrud Ibsch in haar stuk over de ‘nieuwe’ joodse
identiteit. Traditioneel is die identiteit getekend door de diaspora en de meertaligheid,
maar bij de geboorte van de staat Israël propageert de officiële doctrine
een sedentaire en overwegend eentalige identiteit. Het werk van Amos Oz en
David Grossman relativeert die doctrine door te tonen dat de nieuwe plek en
identiteit vol is van de oude. Anders, maar opnieuw paradoxaal, is de Argentijnse
houding ten opzichte van de gaucho: verguisd en aanbeden, wordt deze
figuur een symbool voor een nationale identiteit die nooit eenduidig kan zijn en
die zoekt naar een groots, gemeenschappelijk verleden dat telkens opnieuw
afwezig blijkt. Maarten Steenmeijer vergelijkt die zoektocht met de queeste van
Don Quichot.
De laatste voorbeelden maken duidelijk dat de locatie niet alleen een kwestie
van ruimte is, maar ook van tijd. De plek is vaak het aanknopingspunt met een
al of niet gedroomd verleden. Voor de migrant is de oorspronkelijke plek soms
geen herinnering maar een puur imaginaire constructie, die toch belangrijk is
voor zijn of haar reële identiteit in de nieuwe omgeving. Jacqueline Bel vergelijkt
het imaginaire land van herkomst in de Indisch-Nederlandse en Molukse
migrantenliteratuur: de oorspronkelijke plek is een mythe in de Indische
situatie en een ‘harde realiteit’ in de Molukse. Bovendien is er in het eerste
geval meer sprake van versmelting tussen de oude en de nieuwe plek.
De utopische plaats kan een distopie blijken. Sjef Houppermans voert de
lezer van Rousseau naar Verne en zo naar Rachid Boudjedra. Hij laat zien hoe
de ideale en de slechte plek versmelten. De binaire opsplitsing van pool en
tegenpool wordt vervangen door een fuzzy logic. Arthur Langeveld wijst op iets
soortgelijks in Underground van de Russische romancier Vladimir Makanin. Na
de val van het communisme verliest de schrijver zijn plaats en identiteit: hij is
niet langer een dissident en gaat onder in een wereld zonder duidelijke posities.
62