NEM 3, oktober 2005 - Internationale Vereniging voor Neerlandistiek

eidend wetenschappelijk onderwijs), en het voortgezet onderwijs begon
voortaan voor elke leerling in de brugklas. In het spoor van de mammoet werd
het onderwijsveld geprofessionaliseerd. De overheid riep onderwijsadvies -
organen in het leven, zoals de Stichting leerplanontwikkeling (SLO) en het
Centraal instituut voor toetsontwikkeling (CITO) en stelde een nieuwe lerarenopleiding
in. Beide ingrepen hadden ook tot gevolg dat de vakdidactiek als discipline
opbloeide: vakdidactici bemanden de adviesorganen en kregen veel
invloed in de lerarenopleidingen.
Het meest van belang was uiteraard de onderwijsfilosofie achter de
Mammoetwet, die dit alles mogelijk, of, vanaf 1968 toen de wet in werking trad,
noodzakelijk, maakte. Het voortgezet onderwijs diende er voor te zorgen dat de
‘individuele ontplooiing’ van elke leerling werd nagestreefd. De leerling moest
zich dan ook flexibel kunnen bewegen binnen het schoolsysteem: de brugklas
zou helpen bij de vervolgkeuze en de overstap van bijvoorbeeld mavo
(middelbaar algemeen voortgezet onderwijs) naar havo zou moeiteloos gemaakt
kunnen worden. Maar dat is louter organisatorisch. Het uitgangspunt kwam
natuurlijk eveneens tot uiting in de invulling van het onderwijs.
De gevolgen van de Mammoet-visie zijn bijvoorbeeld waarneembaar in de
schoolboeken voor de nieuwe lerarenopleiding. Speciaal voor dit schooltype
ontwierpen vakdidactici het boek Zeggenschap (Griffioen/Damsma 1978) voor de
opleiding tot docent Nederlands. Ik beschouw dit onderwijsmateriaal als
exemplarisch voor (de retoriek van) het literatuuronderwijs na de Mammoetwet
en ontleen mijn observaties derhalve aan dit werk 8 .
Er zijn een paar dingen die direct opvallen. Allereerst blijkt uit de opzet van
het boek dat de vakdidactiek inmiddels tot volwaardige discipline is geëmancipeerd.
Zeggenschap is gebaseerd op een onderwijsfilosofie. Opvallend is voorts
dat de verdeling in vakonderdelen in Zeggenschap meer gespecialiseerd is dan in
de publicaties van Van den Ent en Van Dis, wat ongetwijfeld eveneens een
gevolg is van de professionalisering der vakdidactici. Het schoolvak Nederlands
kende inmiddels eigen vakdidactische specialismen: je was gespecialiseerd in
schriftelijke taalbeheersing, of in taalkunde, je was literatuurdidacticus, of je
ging je toeleggen op argumentatieleer.
Welke denkbeelden over het literatuuronderwijs bevat een leerboek als Zeggenschap?
Wat betekende ‘individuele ontplooiing’ voor het literatuuronderwijs?
Het moge duidelijk worden dat men zich vooral keerde tegen een onderwijsvisie
die de leerstof centraal stelt en voorbij lijkt te gaan aan de leerling. Het door de
Didactische handleiding gereglementeerde literatuuronderwijs sprak wel over
‘beleving en beschouwing van Nederlandse literatuur’, maar in feite ging het
minder om de literaire vorming van de leerling, dan om de waarde van de
leerstof, de literaire canon. Zeggenschap plaatst de leerling nadrukkelijk in het
middelpunt. Dat betekent: emancipatie van de leerling als doel en bijvoorbeeld
oog hebben voor de belangstellingssfeer van die leerling en rekening houden
met zijn leesplezier. Griffioen en Damsma keerden zich tegen de onderwijstraditie
die voornamelijk behandelde wat van literair-historisch belang was en
6