YAPISAL SORUNLAR VE ÇÖZÜM ÖNER‹LER‹ - GPoT, Global ...

serbest olmas› prensibini kabul etmifltir. Bu antlaflma gere¤ince üçüncü devletler taraf›ndan
Bo¤azlara yap›lacak herhangi bir teflebbüs akid devletlere karfl› hasmane
bir tutum olarak addedilecekti. 6 Cemal Tukin’in belirtti¤i gibi, "bidayette Bab-› Ali
taraf›ndan s›rf kendi istedi¤i Rus yard›mc› kuvvetlerinin Bo¤azlardan geçirilmesi için
verilmifl olan müsaadeye Ruslar kendi karar ve ihtiyaçlar›na ba¤l› bir flekil vermeye
…yeniden muvaffak oldu" ve bu hakk› teyid etmek için ilerki y›llarda ellerine geçirdikleri
f›rsatlar› kulland›lar. 7
1774’de ticaret gemilerinin geçifline verilen imtiyazlarla bafllayan, 1798 ve
1805’de Rus savafl gemilerinin geçifli için yap›lan düzenlemelerle ivme kazanan
Türk Bo¤azlar›ndan geçifl rejiminin uluslararas›laflmas› süreci 5 Ocak 1809’da ‹ngilizler
ile Çanakkale’de imzalanan 12 maddelik Kale-i Sultani Anlaflmas› ile devam
etti. 8 Bu anlaflman›n 11. maddesi ile Bab-› Ali, her ne kadar ‹mparatorlu¤un Bo-
¤azlar›n kapal›l›¤› genel prensibini ‹ngiltere’ye kabul ettirdiyse de, kendisi de ayn›
prensibi baflkalar›na karfl› uygulayaca¤›n› bu devlete karfl› yükümlenerek, Bo¤azlardan
geçifl rejimini bir iç hukuk meselesi olmaktan ç›kart›p devletleraras› konu haline
getirdi. 9 Bundan önce Ruslarla yap›lan anlaflmalarda geçifl hakk›, ittifaka iliflkin
flartlar›n yerine getirilmesine ba¤l› idi. 1809 Sözleflmesi ise kapal›l›¤› mutlak bir
kurala dönüfltürdü. 10
Bo¤azlar›n kapal›l›¤› ilkesi 1841 Londra Sözleflmesi ile teyid edilene kadar geçen
süre içinde Bo¤azlar rejimine iliflkin iki önemli belge daha imzaland›. 11 As›l amac›
Yunanistan’›n ba¤›ms›zl›¤›n›n tan›nmas› olan 1829 Edirne Antlaflmas› ile tüm devletlerin
ticaret gemilerine Karadeniz’de dolaflma imtiyaz› verilirken 12 , 1833’de Bo¤azlar›n
savafl gemilerine kapal›l›¤› prensibinden bir istisna daha yap›larak Hünkar ‹skelesi
Antlaflmas› ile Ruslara, isyan eden M›s›r Valisi Mehmet Ali’ye karfl› Bab-› Ali’ye
yard›m etmesi için savafl gemilerini Bo¤azlardan geçirme hakk› tan›nd›.
27 Ocak 1833’de Reis-ül Kitab’›n ‹stanbul’daki Rus elçisinden resmen yard›m talep
etmesinin ard›ndan, 8 fiubat’ta Visamiral Lazaref komutas›nda dokuz savafl gemisi
Büyükdere aç›klar›na demirledi, 5 Nisan’da ise befl bin kiflilik bir Rus birli¤i
Beykoz’da karaya ç›karak kamp kurdu. 13 Bu arada sorun ‹ngiltere ve Fransa’n›n
müdahalesi ile Bab-› Ali’nin istedi¤i flekilde çözülme yoluna girdi. Ama Rus donanmas›
ve birlikleri ancak 8 Temmuz’da imzalanan Bo¤azlar›n kendi savafl gemilerine
aç›k, di¤er devletlerin gemilerine kapal› olmas› kural›n› getiren Hünkar ‹skelesi
Antlaflmas›’ndan sonra çekildi. 14 1809 Kale-i Sultani Antlaflmas›’n›n hükümlerine
ayk›r› olan bu anlaflman›n uzunca bir süre yaflamas› ‹ngiltere’ye ra¤men imkans›zd›.
Rusya Karadeniz’e indi¤inden beri bu devletin Akdeniz’e ç›kmas›n› engellemeye
çal›flan ‹ngiltere, 1809 y›l›nda elde etti¤i imtiyaz› elinden kaç›rmamak için Bab-
› Ali nezdinde çeflitli teflebbüslerde bulundu.
35