Create successful ePaper yourself
Turn your PDF publications into a flip-book with our unique Google optimized e-Paper software.
Peskas iha<br />
Timor - <strong>Leste</strong><br />
Ikan no hahán tasi fornese rekursu<br />
esensial rendimentu no aihan nutritivu ba<br />
familia barak iha Timor-<strong>Leste</strong>. Hamutuk<br />
ho peskadór skala ki’ik no vendedór ikan<br />
sira iha responsabilidade ba iha koileta<br />
no distribuisaun produtu peskas lokál iha<br />
teritóriu laran tomak.<br />
Iha munísipiu parte kosteira sira, peska ho<br />
kail no redi ho bero kose ka bero ho motór<br />
ki’ik, hodi kaer ikan oioin, ikan sira ne’e mak<br />
hanesan: bainar mutin, kombong, layang,<br />
sardina, samber, bainar fatuk, fafulu no<br />
ikan sira seluk. Iha fatin balu, peskadór sira<br />
serbisu iha grupu ki’ik, hodi instala rumpon,<br />
ne’ebe baibain halo husi au no ai tali, atu<br />
bele dada ikan ki’ik no bo’ot nato’on. Iha<br />
atividade peskas seluk bele kaer ikan la<br />
uza bero, mak hanesan luku, no tiru ikan<br />
ho besi kro’at, besik ahuruin iha tasi ninin,<br />
no mós uza nere, kail no dain. Meti – kaer<br />
ikan, kadiuk, kurita no budutasi iha ahuruin<br />
sira wainhira tasi maran – atividade ida ne’e<br />
mak sai importansia ba uma kain sira nia<br />
rendimentu no aihan loroloron nian.<br />
Iha Timor-<strong>Leste</strong> feto no mane involve direita<br />
no indireita iha atividade peskas. Peskadór<br />
maiória mane sira mak uza bero, enkuantu<br />
atividade meti maiória halo husi feto no<br />
labarik sira. Feto sira mós fó apoiu ba sira<br />
nia aman, maun, ka katuas oan liuhosi dudu<br />
ró sira, hadia rede sira, kaer ikan, no mós<br />
te’in no tau matan ba labarik sira. Feto ho<br />
mane involve hotu iha atividade fa’an ikan.<br />
Ikan sira ne’e fa’an iha estrada ninin ba ema<br />
sira ho transporte ba mai iha parte kosteira<br />
ka dala ruma la’o ain de’it lori tama sai uma<br />
ka ho bisikleta. Kuandu kaer ikan mak barak<br />
liu entaun tenki lori ba iha sentru sidade<br />
no kapital munísipiu sira, inklui area foho,<br />
baibain ho motór ka kareta ki’ik/angguna.<br />
Ikan bo’ot fa’an ida-idak, maibé ikan ki’ik<br />
fa’an ho butuk iha meja sira iha merkadu,<br />
ikan talin ne’ebe kesi liuhosi matan, iha vajo<br />
aifunan tali tahan ne’ebe kesi liuhosi guerra<br />
Fishing in<br />
Timor - <strong>Leste</strong><br />
Fish and seafood provide an essential source<br />
of income and nutritious food to many<br />
families in Timor-<strong>Leste</strong>. Collectively, smallscale<br />
fishers and fish traders are responsible<br />
for harvesting and distributing local fisheries<br />
products all around the country.<br />
In all coastal municipalities, fishing with<br />
lines and nets from paddle canoes or small<br />
motorised boats is carried out to catch<br />
a variety of fish, including short-bodied<br />
mackerels, mackerel scads, sardines,<br />
halfbeaks, fusiliers, unicornfish and others.<br />
In some locations, fishers work in small<br />
groups to deploy rumpon or fish aggregating<br />
devices (FADs) – traditionally made from<br />
bamboo and palm fronds – to attract schools<br />
of small and medium pelagic fish. Other<br />
fishing activities are carried out without<br />
boats, such as diving and spearfishing on<br />
nearshore reefs, and shore-based fishing<br />
with cast nets, handlines and handheld nets.<br />
Gleaning – collecting fish, crabs and octopus,<br />
as well as seaweed and seagrass, on<br />
exposed rocky reefs at low tide – is another<br />
important fishing activity carried out for both<br />
household food and income.<br />
Both men and women are involved in<br />
fisheries activities in Timor-<strong>Leste</strong>, both<br />
directly and indirectly. Most boat-based<br />
fishers are men, while gleaning activities are<br />
carried out predominantly by women and<br />
children. Women also support their fisher<br />
fathers, husbands and brothers by helping<br />
to launch boats, fix nets and sort catches<br />
as well as cooking meals and looking after<br />
children. Both men and women are involved<br />
in selling fish.<br />
Fish are sold in coastal villages on the<br />
roadside to passing travellers or taken from<br />
house to house on foot or by bicycle. Larger<br />
catches are transported to town centres<br />
and district capitals, including inland areas,<br />
Cooking fish and seafood in Timor - <strong>Leste</strong> 1