Volledig proefschrift (997 kB) - Les 4 vents - Siep Kooi

In het 'Avant Propos' trekt Merleau-Ponty een vergelijking tussen het analyseren van teksten en het kennen van de
ander. Daarom onderscheidt het (belevings)-verhaal zich minder van het wijsgerige betoog dan oppervlakkig lijkt:
"Ware filosofie betekent het opnieuw leren zien van de wereld. In die zin kan een verteld verhaal een even
'diepzinnige' uitdrukking van de wereld geven als een wijsgerige verhandeling" (PP, p.XVI). Door in deze
paragraaf beide type's 'verhalen' nader te analyseren, komen de specifieke hoedanigheden van de 'tussenwereld'
dichterbij.
Merleau-Ponty belicht de 'verhaalkant' in zijn existentiële analyse 'De roman en de metafysica'. 2 Dit
essay behandelt de psychologische roman 'L'invitée' van Simone de Beauvoir, 3 al wordt de daarin beschreven
relatie-problematiek door Merleau-Ponty niet psychologisch, maar metafysisch geduid.
De roman behandelt het turbulente existentiële levensgevoel van het vooroorlogse Frankrijk. De Beauvoir
schreef haar sterk autobiografische boek rond het thema van het 'ménage à trois', waarbinnen elk van de drie
hoofdpersonages op zijn of haar manier dieper tot de ander wil doordringen. Het hoofdthema kan omschreven
worden als een 'expérience de l'Autre', een ervaring die voor Françoise - het personage van waaruit het verhaal
geschreven is - de kern van haar bestaan uitmaakt. Die ander is Pierre, van wie zij weet dat hij evenveel in hun
relatie investeert als zij. Zij houden van elkaar: "Jij en ik zijn helemaal één; het is een feit, weet je, dat je geen
definitie van één van ons afzonderlijk kunt geven" (De Beauvoir, p.22). Voor Françoise krijgt een gebeurtenis pas
betekenis, als zij die met Pierre heeft gedeeld. Voor haar bestaat er geen eenzaamheid, geen mijn of dijn. Het geluk
van de één is het geluk van de ander, de vermoeidheid van de één is de vermoeidheid van de ander. Samen leven
zij één enkel leven. Dat maakt haar gelukkig en brengt haar tot het besef dat zij het centrum van de wereld is, het
centrum van Parijs. 4
Pierre is voor Françoise geen ding in zijn eigen wereld, geen omlijsting van haar leven, zoals andere
mannen dat voor haar zijn. Hun relatie is van dien aard dat hun anders-zijn tegenover elkaar heel bijzonder is:
"Maar hij is niet meer een Ander. Françoise en Pierre hebben een sfeer van oprechtheid met elkaar gecreëerd en
een taalsysteem (machine de langage) geconstrueerd, zodanig dat zij bij elkaar kunnen blijven, ook als zij
gescheiden zijn, dat zij vrij blijven in hun eenheid", en in aansluiting daarop citeert Merleau-Ponty uit de roman:
"'er was slechts één leven en in het centrum daarvan bevond zich één wezen dat je niet kon benoemen met hij of ik,
doch uitsluitend met wij'" (SNS, p.59), of, zoals De Beauvoir elders stelt: "Ons verleden, onze toekomst, onze
ideeën, onze liefde ... nooit zei ze 'ik'" (De Beauvoir, p.162).
Door een 'taalsysteem' te construeren, afspraken en beloftes te organiseren, proberen de hoofdpersonages
hun relatie in stand te houden. Daarbij staat voorop dat hun individuele ervaringen een gemeenschappelijke basis
hebben: "(...) het zijn-met-z'n-tweeën (l'être à deux) wordt gevoed door alles wat er aan ieder apart gebeurt. Pierre
is voor Françoise geen ondoorzichtig wezen dat alles maskeert, hij is slechts een gedragslijn even helder voor haar
als voor zichzelf, in overeenstemming met een wereld die niet zijn privé-leven is, maar evengoed die van
Françoise" (SNS, p.59). Geconstrueerde samenlevingsvormen blijken echter weinig innerlijk kracht te hebben en
kunnen daarom gemakkelijk scheuren. Eerst vernemen wij hoe Françoise in de gelegenheid is een relatie met een
collega aan te knopen, maar dat niet doet uit respect voor Pierre. Zij offert zich op, een gegeven waaraan
Merleau-Ponty veel aandacht besteedt: "Het boek begint met de opoffering van Françoise. (...) 'Ik heb niets te
verliezen, zei Françoise bij zichzelf, omdat ik mijn liefde voor Pierre ben'", maar, gaat hij verder: "Is Françoise
wel helemaal in het 'être à deux' dat zij hebben geconstrueerd? Deze gemeenschappelijke wereld (monde commun)
van hun onvermoeibare gesprekken wordt steeds groter, maar is het wel die wereld zelf, of eerder een kunstmatige
omgeving, en hebben zij niet de eigenliefde van hun binnenleven uitgewisseld voor dat van een gezamenlijk leven
(vie à deux)?" (SNS, p.60).
De hechtheid van deze constructie, dit 'wonder met twee hoofden', deze 'bekrompenheid van hun
gezamenlijke wereldje', zoals Merleau-Ponty gekscherend zegt (SNS, p.61) wordt getoetst door de komst van
Xavière. Françoise heeft weliswaar sympathieke gevoelens voor haar, maar met lede ogen ziet zij hoe moeilijk het
voor Pierre is om zijn liefde voor beide vrouwen te verdelen, en voor zichzelf het probleem van de opoffering op te
lossen. Het werpt haar terug op kernvragen naar vrijheid en gebondenheid, eenzaamheid en macht. Haar bestaan
wordt bedreigd. De evidenties die haar nooit deden twijfelen aan zichzelf en aan haar relatie met Pierre,
verdwijnen op slag. De plek waar zij zich bevindt is niet langer het centrum van Parijs, zoals zij dat altijd had
beleefd: "Het middelpunt van Parijs was het café waar Pierre en Xavière aan een tafeltje zaten en Françoise