Volledig proefschrift (997 kB) - Les 4 vents - Siep Kooi

kind' (ressaisir l'enfant) via een 'laterale, préanalytische deelname', een 'überschreiten' of 'intentionele transgressie'
(VI, p.257). Dit is mogelijk omdat de gemeenschappelijkheid op een pre-reflexief niveau uit hetzelfde 'weefsel' is
ontstaan: "Als ik het kind waarneem presenteert het zich precies binnen een zekere spreiding (écart) (...) zoals
mijn perceptieve beleving (vécu perceptif) voor mij, en zoals mijn alter ego, en zoals het pre-analytische ding. Dit
is het gemeenschappelijke weefsel (tissu commun) waarvan wij zijn gemaakt. L'Être sauvage" (VI, p.257).
Deze poging om de relatie tussen het kind en mij als in een 'gezamenlijk weefsel' te begrijpen heeft
gevolgen voor de termen waarin mijn lichaam (en dat van de ander) moet worden omschreven. Mijn lichaam is
een Gestalt, mede-aanwezig (co-présent) in elke andere Gestalt en als 'chair de la Gestalt' letterlijk op te vatten:
"(...) het is vlees (chair); het systeem dat het vormt wordt geordend rond een centraal scharnierpunt (charnière) of
een spil (pivot) die openheid is tot" (VI, p.259). Zo krijgt het 'eigen lichaam', het 'propre corps', in termen van
'chair' een nieuwe betekenis en ondergaat ons oude beeld van de ander een metamorfose: "De ander, niet als
'bewustzijn', maar als bewoner van een lichaam en door het lichaam heen, van de wereld" (VI, p.263). De ander is
in dit lichaam besloten, als betekenis in een zin. Daarom kan men de ander niet van het lichaam losmaken om hem
apart te zetten. De ander bevindt zich 'aan de andere kant van het objectieve lichaam', zoals de betekenis van het
schilderij aan de andere kant van (au-delà) het doek ligt (VI, p.263). Op deze lichamelijke consequentie wordt in
het volgende hoofdstuk ingegaan.
*3* Het chiasme
Op grond van deze nieuwe inzichten probeert Merleau-Ponty een ontologie te ontwerpen waarbinnen, als in een
soort 'model van het zijn', een 'espace topologique' kan worden beschreven (VI, p.264). In die 'topologische ruimte'
vindt de terugkeer naar de fenomenen, naar de 'monde "vertical", naar het geleefde (au vécu)', plaats (VI, p.265),
in andere bewoordingen: de primordiale ruimte moet als topologie worden begrepen (VI, p.267). 10 Zo'n
topologische wijsbegeerte biedt mogelijkheden een 'derde term' te omschrijven, waarin de ander en ik elkaar
ontmoeten. Deze wederkerige beweging wordt gevat in het begrip 'chiasma' 11 , als metafoor voor de wijze waarop
ik mijzelf kan zien door de ogen van de ander en de ander zichzelf door de mijne: "Deze bemiddeling door de
omkering, dit chiasma, is niet simpelweg de antithese 'pour-Soi pour-Autrui' (...). Het chiasma in plaats van 'voor
de Ander': dat wil zeggen dat er niet alleen rivaliteit tussen mij en de ander bestaat, maar samenwerking (cofunctionnement).
Wij functioneren als één lichaam" (VI, p.268). Dit relativeert de Hegeliaanse visie dat de een als
rivaliserend subject uit zou zijn op de dood van de ander. Het chiasma werkt door op alle fronten: het betreft niet
alleen de uitwisseling (échange) van mij en de ander, maar ook die van mij en de wereld, het fenomenale- en het
'objectieve' lichaam, het waarnemende en het waargenomene. Dit 'dubbele chiasme' is complexer dan het dualisme
van Sartre's reflexieve analyse, dat het 'Pour Soi' van het 'En Soi' lossnijdt, beweert (VI, p.268).
Het innemen van een nieuw topologisch standpunt veroudert het gebruikelijke begripskader op slag. Er
zijn andere termen nodig om de perceptie te omschrijven. Merleau-Ponty introduceert nu de termen 'het zichtbare
en het onzichtbare'. Het onzichtbare is niet het tegengestelde van het zichtbare; het zichtbare heeft zelf het
geraamte (membrure) van het onzichtbare, dat op zich de geheime tegenhanger is van het zichtbare (VI, p.269).
Beide sluiten op elkaar aan als fijn kantwerk (filigrane) en het Zijn is die vreemde overschrijding (empiètement)
die maakt dat mijn zichtbaarheid - hoewel die niet opgeteld kan worden bij die van de ander - zich ertoe opent,
zodat beide zich openen tot dezelfde waarnemingswereld (VI, p.269).
Deze nieuwe kijk heft het vermeende dualistische karakter van de relatie tussen mij, de ander en de
wereld op en geldt voor het gehele scala van ruimtelijke begrippen, dat nu in termen van het chiasma moet worden
omschreven. Links en rechts zijn niet langer inhouden in een ruimtelijke relatie, geen delen van de ruimte, maar
totale gehelen, uitsnijdingen in een omvattende topologische 'ruimte'. Dat geldt ook voor de begrippen 'twee' of
'paar', die niet langer twee handelingen of syntheses zijn, maar fragmentatie van het zijn, mogelijkheid van
spreiding (écart) en discriminatie, wat ook voor termen als 'voor', 'achter' en 'diepte' opgaat (VI, p.270/272).
Dit is ook op te maken uit het voorbeeld van de ingreep van de opererende chirurg, als omschrijving van
het overschrijden in onze waarneming van de ander, het 'transgresse les frontières des autres': "De waarneming
legt de wereld voor mij open, zoals de chirurg een lichaam openlegt, waarbij hij door het raampje dat hij heeft
gemaakt, organen ziet in hun volle functioneren, gevat in hun activiteit, bezien van opzij. Aldus maakt het