Volledig proefschrift (997 kB) - Les 4 vents - Siep Kooi

HOOFDSTUK 6 DE 'ANDER' IN HET LATERE WERK VAN MERLEAU-PONTY
Merleau-Ponty's verdiepte opvattingen over de perceptie brengen een chiasme aan het licht, waardoor het
mogelijk wordt een nieuwe filosofie van het lichaam te schetsen. In dit hoofdstuk zullen wij zien hoe op
grond daarvan de intrinsieke relatie van het lichaam met de wereld en de ander opnieuw onder woorden
wordt gebracht, door te benadrukken dat subjectiviteit in de ontmoeting tevens intersubjectiviteit is.
In dit hoofdstuk komt het begrip 'intersubjectiviteit' op verschillende manieren aan de orde. In de
eerste plaats via Merleau-Ponty's herbezinning op het lichaam (paragraaf 1). Als 'corps propre'
onderscheidde het zich in het vroege werk als 'être-au-monde' reeds aanmerkelijk van het objectieve lichaam
van de positieve wetenschappen. Toch vertegenwoordigde het nog niet geheel die specifieke wederkerige
textuur, die het lichaam in het latere ontologisch getinte werk in een nieuwe gedaante, als 'chair du monde'
met de wereld bindt.
De tweede weg verloopt via een verwant en even kenmerkend thema: de ambiguïteit (paragraaf 2).
Voor Merleau-Ponty betekent ambiguïteit nooit dualiteit: men is altijd ambigu als men de ander probeert te
begrijpen. Ambiguïteit is de voorwaarde tot het menselijk bestaan. Merleau-Ponty beloofde daarop later
terug te komen. In dit hoofstuk zien wij hoe hij zich aan zijn woord houdt.
De derde weg leidt via Merleau-Ponty's hernieuwde 'dialoog' met Sartre tot een nieuw ontwerp van
de 'intermonde' (paragraaf 3). Wij volgen deze poging tot een beter begrip die uitmondt in het besef van een
'nieuw idee van intersubjectiviteit', waarbinnen de 'tussenwereld' als 'transitiviteit' een centrale plaats
inneemt.
Tot slot de vierde weg die ons in aanraking brengt met de (culturele) antropologie van Lévi-Strauss
(paragraaf 4). Slechts zelden verwijst Merleau-Ponty - en dan nog alleen in zijn latere werk - naar de 'ander'
als afkomstig uit een andere cultuurwereld. Deze noties hebben een 'intermondiale' betekenis en vormen
voor ons het sluitstuk in het zoeken naar de totstandkoming van een juiste 'inter'subjectieve houding en
luiden tevens het derde deel in, waarin een aanzet gegeven wordt voor een praktisch werkbaar
'intercultureel' pedagogisch concept.
*1* Het lichaam als 'chair du monde'
In zijn rede 'Mens en tegenspoed' 1 werkt Merleau-Ponty het idee uit dat de ontwikkeling van de cultuur niet
rechtlijnig en ononderbroken verloopt, als zou er sprake zijn van een onwrikbare en onaantastbare werkelijkheid.
Cultuur ontstaat via de grillig gevormde diagonaalsgewijze zigzaglijnen van de menselijke beleving. Als gevolg
daarvan moet het onderscheid tussen waarden en werkelijkheid, geest en lichaam, inwendige en uitwendige niet in
termen van antithesen gedacht worden, maar als overschrijdende delen van elkaar (dépassement) (S, p.286/287).
Dit overschrijden blijkt het sterkst in het opheffen van de scheidslijn tussen 'geest' en 'lichaam'. In de loop
van de twintigste eeuw begon men in te zien dat de mens een geestelijk-lichamelijke eenheid is; het begrip van het
vlees (chair) werd opnieuw gesteld en als bezield lichaam (corps animé) beschouwd (S, p.287). Deze
ontwikkeling van 'lichaam' (corps) naar 'geleefd lichaam' (corps vécu) is vooral in het werk van Freud aan te
wijzen (S. p.288). Freud legde onze primordiale betrekkingswijzen tot de ander bloot door aan te geven in welke
verhouding kinderen tot bepaalde lichamelijke functies staan: het zuigen of bijten van de mond, het aan- of
ontspannen van de sluitspieren. Op grond van deze oorspronkelijke betrekkingen vormen kinderen hun latere
houding tegenover de buitenwereld, laverend tussen onmenselijke veeleisendheid, absoluut egoïsme en
verscheurende zelfopoffering die het subject vernietigt (S, p.289).
Naar Merleau-Ponty meent wist de filosofie deze koppeling tussen lichaam en persoonlijk leven niet
eerder in begrippen te duiden, terwijl juist lichamelijkheid, of meer toegespitst seksualiteit, onze relatie tot de
ander blootlegt: "Het lichaam is raadselachtig: onbetwijfelbaar een deel van de wereld, maar zich vreemd genoeg
voordoend als haar verblijfplaats aan een absoluut verlangen de ander te benaderen en zich met hem eveneens in
zijn lichaam te verenigen, bezield en bezielend, als een natuurlijke vorm van de geest" (S, p.290). Zo beschouwd
vormt seksualiteit als lichamelijk gegeven de basis van onze existentie en doet begrijpen hoe in de psycho-analyse
de geest overgaat in het lichaam en omgekeerd het lichaam in de geest (S, p.290).
Merleau-Ponty noemt deze 'osmose' tussen het anonieme leven van het lichaam en het officiële leven van