Volledig proefschrift (997 kB) - Les 4 vents - Siep Kooi

april plaats. De leerkrachten van de hoogste groepen kregen de suggestie teksten uit het dagboek van Anne
Frank te lezen en te bespreken. Dit zou een aanleiding kunnen zijn met de klas enige tijd een dagboek bij te
houden. Sommigen reageerden enthousiast, maar in de praktijk bleef het daarbij.
Ook over het schrijven van brieven was men over het algemeen vrij sceptisch. Enkele scholen hadden
ervaring met het schrijven van brieven naar auteurs van kinderboeken, maar men kreeg zelden een reactie.
Men viel liever terug op het vertrouwde opstel. Vrijwel alle leerkrachten hielden zich aan de gesuggereerde
onderwerpen. Slechts een enkeling nam zelf het initiatief tot een andere keuze. Achteraf is het moeilijk te
beoordelen of de leerkrachten het belang van mijn verzoek inzagen. Soms rees zelfs het vermoeden dat zij
hun medewerking verleenden om mij, in mijn dubbelrol als onderzoeker èn als een hun bekende
stagebegeleider ter wille te zijn.
Omdat ik uiteindelijk over enige honderden verhalen en gedichten kon beschikken, was het mogelijk uit
hoogwaardig kwalitatief belevingsmateriaal te kiezen. Als betrof het een diepte-interview waren slechts
enkele kenmerkende uitingen van kinderen voldoende om hun belevingen zinvol te kunnen interpreteren.
Om tot een eerste globale selectie te komen, las ik het materiaal enkele malen zorgvuldig door. Het was
niet moeilijk tot een inperking van het geschrevene te komen. Verhalen die van elkaar overgeschreven leken
werden terzijde gelegd. In de voorgesprekken met de leerkrachten was niet aan de orde gekomen of kinderen
overleg konden plegen. Ook verhalen die de indruk wekten niet serieus bedoeld te zijn, vielen af. Op grond
van deze eerste 'strenge' schifting bleven 110 verhalen voor een nadere analyse over.
De tweede fase hield een meer verfijnde sortering van het materiaal in. De 110 verhalen werden
nauwkeurig bekeken op hun 'belevingsgehalte'. Deze fase bleek problematischer: hoe is het mogelijk uit
overwegend schijnbaar afstandelijke beschrijvingen een 'beleving' te destilleren? Het ordeningsprincipe dat
een essentieel onderscheid tussen 'ervaring' en beleving' mogelijk maakt, trad nu in werking. Waar kinderen
nog 'beleving zijn', hebben 'objectief' lijkende beschrijvingen reeds belevingswaarde, maar het is niet
eenvoudig deze belevingswaarde te vinden. Bovendien vertolken kinderen datgene wat hen bezig houdt
anders dan volwassenen. Ook hun geringe woordenschat kan belemmerend werken, al moet dat tevens als
een voordeel beschouwd worden, omdat een teveel aan woorden de werkelijk doorleefde beleving maskeert.
Toch was een rigoureuze cesuur nodig om niet in een te oppervlakkige opsomming van gebeurtenissen en
feiten terecht te komen. Daarom ging ik op zoek naar datgene wat in de beschrijvingen verborgen lag.
De meeste kinderen beschrijven in simpele bewoordingen wat zij meegemaakt hebben, zoals het verlies
van hun lievelingsdier, hun broertje of opa: "(...) en toen ging hij dood. Ik moest erg huilen", of het feit dat
ze geplaagd worden: "(..) en toen schold hij mij uit. Dat vind ik stom". Het feit dat een ander kind in vrijwel
dezelfde context schrijft: "(...) en toen schold hij mij uit, maar ik schold terug", zegt weliswaar iets over het
verschil in reactie op schelden door kinderen, maar vertelt niets over de beleving van het schelden. Om die
beleving te beschrijven is andere informatie nodig.
De verhaaltjes die uiteindelijk voor nadere analyse in aanmerking kwamen onderscheidden zich vooral
door hun puurheid en originaliteit, die mij als lezer persoonlijk aansprak; ze kenmerkten zich door een grote
mate van 'zeggingskracht. Deze verhalen fungeerden in hermeneutische zin op intermondiale wijze tussen
mij en de kinderen, met als gevolg dat onze afzonderlijke subjectiviteit tot intersubjectiviteit kon worden.
Opvallend was dat veel van deze uitingen in dichtvorm waren gegoten. Bij navraag bleek dan dat de
leerkracht de opdracht serieus had ingeleid: soms was dat gebeurd door middel van een inleidende les over
migratie of, zoals in een enkel geval, over het schrijven van gedichten. Dit was ook te merken aan de zorg
die de kinderen aan deze beschrijvingen hadden besteed. Vaak waren ze met illustraties versierd.
*2* Het lichaam als scharnier
Om aan te geven hoe de verschillende aspecten van de tussenwereld - met name die van het scharnier -
functioneren in de pedagogische praktijk, volgt eerst een persoonlijke belevingsbeschrijving, die ik noteerde
naar aanleiding van een gebeurtenis die mijn ontmoetingswijze en pedagogische houding naar kinderen
blijvend heeft bepaald: