Volledig proefschrift (997 kB) - Les 4 vents - Siep Kooi

HOOFDSTUK 1 FENOMENOLOGISCHE UITGANGSPUNTEN
Sociale wetenschappers met fenomenologische interesse komen vroeg of laat de naam van Merleau-Ponty tegen.
Vrijwel altijd betreft het dan een exposé over de bijzondere betekenis die hij in zijn vroege werk aan het lichaam
verleent: het lichaam als 'bewoond' lichaam in de ontmoeting met de 'wereld'. Vooral pedagogen zijn voor dit
gegeven ontvankelijk, zoals wij zagen. Toch is het de vraag in hoeverre het pedagogisch denken van de laatste
decennia door Merleau-Ponty's wijsbegeerte is beïnvloed. Zelfs zijn betekenis voor de fenomenologisch
georiënteerde pedagogiek moet gering worden geacht. De teloorgang van de Utrechtse School was rond de dood
van Merleau-Ponty al gedeeltelijk ingezet. 1 Het was toen voor de resterende Nederlandse fenomenologen
te laat door de hernieuwde inzichten in zijn latere werk geïnspireerd te raken en op grond daarvan een
andere koers in te slaan. 2
Voor een goed begrip van de inhoud en betekenis van dit tweede deel, en ter voorbereiding op
de wijsbegeerte van Merleau-Ponty, wordt in dit hoofdstuk een oriëntatie gegeven op enige
hoofdpunten van de fenomenologie. Eerst geef ik een uiteenzetting van mijn motivering voor de
wijsbegeerte van Merleau-Ponty (paragraaf 1), gevolgd door een exposé van de fenomenologische
methode, zoals die door Merleau-Ponty is geïnterpreteerd (paragraaf 2). Een korte beschrijving van de
zogenaamde fenomenologische instelling sluit dit hoofdstuk af (paragraaf 3).
*1* Keuze voor de wijsbegeerte van Merleau-Ponty
Niet direct deelhebbend in het Utrechtse neo-fenomenologische circuit was ik in staat de 'verwatering'
van de fenomenologie met enige distantie te volgen. 3 Dit had het voordeel dat ik niet door modieuze
stromingen geïnfecteerd raakte en een zekere 'immuniteit' kon ontwikkelen voor de kritiek mij met
achterhaalde, verouderde theorieën bezig te houden. Het is niet verwonderlijk dat dit zijn neerslag op
de onderhavige studie heeft. Er bestaat namelijk enige parallellie tussen de werkwijze van Merleau-
Ponty en de manier waarop in het vorige deel op de noodzaak van een meer de pedagogische
werkelijkheid benaderende analysemethode is gewezen. Niet alleen werd de kwantitatieve benadering
van De Jong en Verkuyten bestreden, en hun pretentie de beleving in statistische termen kunnen te
vatten, die slechts tot een vervormde weergave van de werkelijkheid kon leiden. Ook werd de naïef
kwalitatieve aanpak van Bleeker en Mulderij aangevochten, omdat hun 'lucide' kindvriendelijke aanpak
niet leidde tot een beter inzicht in de belevingswereld van kinderen, maar integendeel slechts een
kunstmatige, geconstrueerde gemeenschappelijkheid bood.
Deze opzet komt tot op zekere hoogte overeen met de manier waarop Merleau-Ponty zijn
wijsbegeerte ontwikkeld heeft, door zich tegen de methodes van de positieve wetenschappen en de
reflexieve analyse van Sartre af te zetten. De eerste verwijt hij 'mentale blindheid' vanwege hun streven
de werkelijkheid te beheersen door deze te vervormen, terwijl zijn bedenkingen tegen Sartre zich
richten op diens 'maudite lucidité' die het dualisme niet bestrijdt, maar daarentegen in stand houdt door
het subject als 'constructeur' van de werkelijkheid te beschouwen. Omdat naar zijn opvatting in beide
benaderingen de werkelijkheid geweld aangedaan wordt, streeft Merleau-Ponty naar een alternatieve,
'derde' weg.
Deze parallelliteit biedt voldoende argumenten Merleau-Ponty in dit streven te volgen. Het feit
dat hij elke vanzelfsprekendheid in onze ontmoeting met de wereld en de 'ander' die in die wereld leeft
betwijfelt, is een aansporing om met hem naar de bron van ons kennen te zoeken. Deze tocht zal niet
eenvoudig zijn. De werkelijkheid (van de opvoeding) is niet in heldere, afgeronde termen weer te
geven. Juist op het moment dat wij denken er dichtbij te zijn, verschijnt een andere werkelijkheid.
Daarom is het niet zinvol in de filosofie van Merleau-Ponty naar een afgerond systeem te zoeken, 4 of
voor ons doel belangrijke begrippen als 'interculturaliteit' te definiëren. Om deze redenen moeten er