Volledig proefschrift (997 kB) - Les 4 vents - Siep Kooi

emoeilijken. (...) de sociale achtergronden van de cliënt, de tekortkomingen in de structuur van de instantie zelf,
de attitude van de hulpverlener en zijn of haar deskundigheid, worden nergens diepgaand onderzocht" (Shadid,
p.13).
Om zijn kritische visie toe te lichten besteedt Shadid veel aandacht aan de beide aspecten die aan interculturele
communicatie ten grondslag liggen: cultuur en communicatie, die beide onlosmakelijk zijn verbonden. Shadid
neemt afstand van de opvatting als zou cultuur louter groepscultuur zijn, zonder rekening te hoeven houden met
de persoonlijke kenmerken en eigenschappen van de dragers van die cultuur. Door van individuen uit te gaan
wordt het mogelijk zicht te krijgen op de processen die een rol spelen bij het tot stand brengen van een geslaagde
communicatie. Van beide aspecten volgen hieronder de voor ons voornaamste karakteristieken.
De waarde van Shadids studie is vooral gelegen in het feit dat hij de beperkte opvatting als zou interculturaliteit
zich louter tussen allochtonen en autochtonen afspelen, verlaat. Interculturele communicatie is een breed terrein,
dat elk intergroepscontact betreft, zowel intra- als intercultureel. In die opvatting kan elke ontmoeting tussen twee
personen uit verschillende sociale of culturele groepen binnen dezelfde samenleving zowel interculturele als
intraculturele elementen bevatten: "Op deze manier kan iedere ontmoeting geplaatst worden op een
communicatiecontinuüm dat varieert van volledig intra- tot volledig intercultureel" (Shadid, p.15/16, 26, 73 ev.,
163 ev.). In die visie kunnen zelfs sommige (nationale) contacten meer intercultureel zijn dan contacten die op
internationaal niveau plaatsvinden (Shadid, p.26). Met andere woorden, contacten tussen twee personen die op het
eerste gezicht tot verschillende culturele achtergronden gerekend worden, hoeven niet automatisch intercultureel
van aard te zijn (Shadid, p.77).
Bovendien rekent Shadid af met de opvatting, die elke interculturele ontmoeting binnen het onderwijs
belemmert, als zou kennis van de andere cultuur een noodzakelijke voorwaarde zijn voor interculturele
communicatie. Het vermeerderen van kennis omtrent vreemde culturen kan in zijn visie hoogstens voldoende zijn
om de verworvenheden van de betreffende groep te beschrijven: "Het verschaft echter geen duidelijk inzicht in de
processen die zich binnen de interculturele ontmoetingen voltrekken. (...) In het kader van interculturele
communicatie is het betrekken van de affectieve en evaluatieve dimensie van cultuur onontbeerlijk voor het
begrijpen van de rol die cultuur speelt als insluitings- en uitsluitingsmechanisme. Wanneer deze dimensies worden
verwaarloosd, is het onmogelijk om een compleet beeld of zelfs maar een adequaat beeld te krijgen van wat zich
binnen dergelijke ontmoetingen afspeelt" (Shadid, p.34). Deze opvatting, waarin intermondiale aspecten te
onderkennen zijn, heeft grote gevolgen voor het omgaan van de allochtone ander. Zo bespreekt Shadid een aantal
praktische consequenties rond de problematiek van het cultuurconflict, dat in zijn opzet nu met andere ogen
bekeken kan worden: een intercultureel conflict bijvoorbeeld van allochtone jongeren speelt zich niet alleen af
tussen hen en autochtone jongeren, maar ook tussen hen en hun (allochtone) ouders (Shadid, p.50).
De verruimde cultuuropvatting van Shadid wordt nog meer zichtbaar wanneer hij zijn hoofdstukken over het
begrip 'communicatie' schrijft. Pas dan blijkt wat hij onder 'interculturaliteit' verstaat: interculturaliteit niet onder
de noemer van 'cultuur', maar als 'communicatie', immers, 'cultuur is communicatie' en 'communicatie is cultuur'
(Shadid, p.105). Ook hier signaleert hij 'een doolhof aan inzichten, definities, theorieën en modellen' (Shadid,
p.53). Er zijn honderden definities van communicatie geïnventariseerd en tientallen modellen ontwikkeld. Shadid
bestrijdt de meeste van deze definities en modellen, omdat die zich voornamelijk richten op het bestuderen van
cultuurverschillen, in plaats van op overeenkomstige cultuuraspecten (Shadid, p.106).
Shadid omschrijft het begrip 'interculturele communicatie' globaal, en wel 'als het proces van uitwisseling van
informatie tussen twee personen die zichzelf in een specifieke context in culturele termen als onderling
verschillend definiëren' (Shadid, p.69). De interesse van wetenschappers uit diverse disciplines voor dit studieveld
is groeiende, aldus Shadid, met name bij psychologen, antropologen en communicatiewetenschappers. Nog beter
zou zijn wanneer deze wetenschappers in interdisciplinair verband nauwer zouden samenwerken.
Van veel belang is Shadids visie op wat hij 'interculturele competentie' noemt: de voorwaarden die nodig zijn
om intercultureel te kunnen communiceren. Doorgaans verstaat men daaronder: kennis (van andere culturen) en
(sociale) vaardigheden. Shadid is daarover vrij sceptisch: interculturele competentie mag dan een noodzakelijke,
maar geen voldoende voorwaarde zijn voor geslaagde interactie: het vergroot weliswaar de kans op geslaagde
communicatie, maar leidt er niet automatisch toe (Shadid, p.85). Hardnekkig is de centrale gedachte 'dat