Volledig proefschrift (997 kB) - Les 4 vents - Siep Kooi

opvoeding maar die consequent doorgedacht en die als idee ten grondslag liggen aan wat onreflexief en
onsystematisch in de opvoedingsrealiteit wel optreedt" (Langeveld, 1965, p.151). Een elementair uitgangspunt:
dankzij de wijsbegeerte door te dringen tot gebieden die in de praktijk van het onderwijs misschien nooit op die
manier naar voren gekomen zouden zijn, maar als idee altijd al latent aanwezig waren op een voorbewust niveau. 3
Naar Langeveld meent kan de opvoeding niet geïnterpreteerd worden uit een andere bron dan uit zichzelf, al kan
de uiteindelijke zin pas begrepen worden tegen de achtergrond van een wijsgerige of wereldbeschouwelijke
interpretatie (Langeveld, 1965, p.27).
Dit inzicht, dat sterk de kleur van onze studie uitmaakt, brengt Langeveld het meest pregnant naar voren
in zijn wijsgerig-antropologisch onderzoek 'Studien zur Anthropologie des Kindes' (1968). Daarin is een
hoofdstuk opgenomen dat voor de bepaling van de uitgangspunten van ons zoeken naar de beleving van kinderen
een belangrijke functie vervult: 'Die Bedeutung des eigenen Körpers für das Selbsterlebnis des Kindes'. 4
Langeveld gaat daarin bij Merleau-Ponty te rade vanwege diens specifieke opvattingen omtrent het lichaam: de
ander treedt ons in zijn lichamelijkheid. De vraag is interessant waarom Langeveld Merleau-Ponty's 'le corps
propre' 5 met 'der eigene Körper' vertaalt, temeer daar in de vertaling van Boehm van 'der eigene Leib' sprake is. 6
Langeveld komt juist op grond van het onderscheid tussen 'Körper' en 'Leib' tot een indeling betreffende de
menselijke lichaamsbeleving. Dat leidt tot de vraag welke betekenis Merleau-Ponty aan 'le corps propre' toekent.
Deze vraag zal in het tweede deel aan de orde komen.
Vanuit onze vraagstelling naar de belevingswereld is het van belang te weten welke betekenis Langeveld
aan het lichaam als grondslag van het identiteitsbewustzijn geeft. Omdat de eenheid van de geleefde wereld
betrokken is op de eenheid van het lichaam, geven wij door middel van ons lichaam betekenis aan de wereld.
Niemand kan om zijn lichaam heen; of het nu lang is of dik, gehandicapt of zwart, ons lichaam bepaalt ons 'aande-wereld-zijn'.
Dat gebeurt, naar Langeveld meent, in drie fasen. In de eerste plaats toont het lichaam zich
aan de wereld en aan de ander in zijn 'ontmoetingswaarde'. Hier is sprake van een wisselwerking: kinderen
ontwikkelen hun persoonlijkheid op grond van de door ons als volwassenen aangedragen gegevenheden. Zij
ontdekken dan dat zij anders zijn. Via de oordelen die anderen over hen hebben, vormen zij oordelen over zichzelf.
Langeveld spreekt hier van 'gespiegelde ontmoetingswaarde'.
Deze ontmoetingen hebben betekenis als 'belevingswaarde'. Ze worden beleefd door middel van de
dingen: 'ik ben te klein, dus ik kan er niet bij'. We kunnen ook zeggen dat deze ontmoetingen worden beleefd, en
wel door middel van de mensen: 'ik ben anders, dus ik hoor er niet bij'. Deze belevingswaarde speelt, naar
Langeveld aangeeft, vooral in de puberteit een grote rol.
De derde fase van deze belevingscyclus wordt gevormd door de 'instrumentele waarde'. De vraag is dan
aan de orde: wat kan ik met mijn lichaam doen? Als ik ergens niet bij kan, welke mogelijkheden heb ik om daarin
toch te slagen, of in termen van ons studieonderwerp: wat kan ik (met mijn lichaam) doen als ik me door de ander
niet begrepen, of geaccepteerd voel? Op grond van vroegere ervaringen, waarbij het lichaam steeds 'aanwezig' is,
ontwikkelen kinderen reactiewijzen die hun houding tegenover de wereld blijvend bepalen.
Langeveld concludeert uiteindelijk: "Also: Begegnungswert, Erlebniswert und Instrumentalwert sind alle
drei 'Erlebnisweisen' des Körpers" (Langeveld, 1968, p.134). Deze 'belevingswijzen', die als eenheid functioneren,
maken de houding van de mens tegenover de wereld uit. Voor pedagogen vormen ze de bouwstenen tot een beter
begrip van de samenhang die er bestaat tussen de belevingswereld van kinderen en de wereld, zoals die dagelijks
door hen wordt geleefd. 7
Langevelds antropologische omschrijving van het lichaam biedt mogelijkheden om via een 'gespiegeld
ontmoeten' een beeld te krijgen van de manier waarop kinderen hun leefsituatie beleven. Deze situaties zijn niet
onveranderlijk, maar variëren wanneer de onderwijs- en opvoedingssituatie zich wijzigt. Zo'n ingrijpende
verandering vond plaats toen door de komst van allochtone kinderen het mono-culturele karakter van de
pedagogiek doorbroken werd en een nieuwe, multi-culturele pedagogiek voor allochtone en autochtone kinderen
ontwikkeld moest worden. Om te begrijpen hoe kinderen deze gewijzigde omstandigheden beleven, met het doel
kinderen in hun leefsituatie te begeleiden, is inzicht in die situaties nodig. Daartoe dienen wij hen eerst, in termen
van Langevelds 'belevingswijzen', te ontmoeten. Op grond van die ontmoeting kan tot het bestuderen van de
beleving van die situatie worden overgaan om van daaruit, in instrumentele zin, onderwijs- en opvoedkundige
richtlijnen op te stellen.