Volledig proefschrift (997 kB) - Les 4 vents - Siep Kooi

effectieve communicatie voor een belangrijk deel afhankelijk is van kennis van de specifieke cultuur' (Shadid,
p.106). Shadid acht kennis onontbeerlijk, maar dan vooral met betrekking tot 'de situatie waarin de ontmoeting
plaatsvindt' (Shadid, p.102). Zo wijst hij erop dat zelfs kennis omtrent de taal geen enkele garantie geeft tot
effectieve communicatie: het gaat om de indirecte gevolgen van de taal. "Zelfs wanneer de interactiepartners een
derde taal gebruiken in hun conversatie, blijft het verschil in hun moedertalen een wezenlijke rol spelen bij de
ineffectiviteit van hun communicatie" (Shadid, p.107). Ook al beschikken twee personen over dezelfde kennis van
een bepaalde cultuur, hun communicatieve competentie ten opzichte van de leden van die cultuur is altijd
verschillend (Shadid, p.184). Persoonlijkheid, intelligentie, ervaring en vaardigheden van deze personen zijn
immers niet identiek.
Tot slot besteedt Shadid veel aandacht aan de praktijk van de interculturele communicatie, met name de
dienst- en hulpverlening. Zoals gezegd laat hij de onderwijs- en opvoedingssector onbesproken. Toch kunnen zijn
opvattingen ertoe bijdragen onze visie daaromtrent te toetsen en aan te scherpen. Volgens Shadid hebben de vele
hulpverleningsmodellen die in de loop der tijd ontwikkeld zijn nauwelijks tot positieve effecten geleid 'noch op het
terrein van de theorievorming, noch wat betreft de verbetering van de relatie tussen hulpverleners en hun
allochtone cliënten' (Shadid, p.233). Als voornaamste oorzaak daarvan noemt hij het feit dat in vrijwel alle
modellen uitgegaan wordt van een statische cultuuropvatting, zonder rekening te houden met sociaal-economische
heterogeniteit of de invloed van persoonlijke ervaringen van de groepsleden (Shadid, p.234). Bovendien hebben de
meeste modellen een 'culturalistische casuïstische invalshoek', hetgeen niet bevorderlijk is voor de effectiviteit van
de interculturele hulpverlening. Shadid spreekt hier van schijnzekerheden en misleidende, averechtse effecten, die
door het clichématig denken en het mechanisch handelen tot stand worden gebracht (Shadid, p.239,240).
Ter adstructie van deze visie bespreekt Shadid drie Nederlandse interculturele communicatiemodellen: het
model van de communicatiecodes (Eppink), de drie-stappenmethode (het DSM-model) (Pinto) en het TOPOImodel
(Hoffman en Arts). Ten aanzien van de beide eerste modellen is het oordeel van Shadid volstrekt negatief:
pogingen om via een casuïstische culturele benadering sociaal zeer complexe verschijnselen te behandelen doet
naar zijn mening 'de werkelijkheid geweld aan en is gedoemd te mislukken, omdat daarmee onherroepelijk een
karikaturaal beeld van de werkelijkheid wordt gecreëerd' (Shadid, p.249).
Over het zogenaamd TOPOI-model is Shadid positiever, zij het met een aantal essentiële restricties. In
tegenstelling tot de beide andere, die slechts een culturalistische visie presenteren, hanteren Hoffman en Arts naar
zijn mening een 'interculturele' visie. Toch is Shadids eindconclusie ook nu negatief: de auteurs zijn er niet in
geslaagd hun beoogde doelstelling waar te maken. "Het model is te complex en daardoor beperkt toepasbaar in
directe praktijksituaties. (...) Voorts biedt het model geen inzicht in de specifiek culturele factoren die
interculturele ontmoetingen negatief kunnen beïnvloeden. (...) Als het begrijpen van de specifieke situatie steeds
moet worden bereikt door het stellen van allerlei vragen aan de communicatiepartner, ontaardt het interculturele
gesprek in metacommunicatie (...) met als gevolg dat het doel van de ontmoeting niet effectief aan de orde kan
komen" (Shadid, p.252).
Samenvattend stelt Shadid dat de meeste hulpverleningsmodellen mank gaan aan het culturalistische karakter
ervan: ze wekken de indruk dat de cliënt en zijn cultuur hét probleem vormen bij het bieden van adequate hulp. De
oorzaak daarvan is naar zijn idee te zoeken in de manier waarop de opleidingen aandacht aan deze problematiek
schenken. In de eerste plaats is de beschikbare tijd te kort, maar bovendien gaat de grootste aandacht nog steeds
uit naar het beschrijven van de oorspronkelijke traditionele cultuur van de betreffende groepen, zonder die te
relateren aan de maatschappelijke omstandigheden: "Er wordt geen rekening gehouden met hun nieuwe ervaringen
in de ontvangende samenleving die, zoals eerder is gesteld, een onlosmakelijk onderdeel vormen van hun cultuur"
(Shadid, p.253).
Om deze opleidingssituatie te verbeteren stelt Shadid een aantal veranderingen voor, waaronder het verbeteren
van empathische vaardigheden. Daaronder verstaat hij: het bewustworden van de eigen vooroordelen, het leren
inzien van de culturele overeenkomsten, zonder daarmee de verschillen uit het oog te verliezen, en tenslotte het
leren denken in een breed perspectief met betrekking tot de oorzaak van geconstateerde misverstanden tussen
hulpverlener en cliënt: "Dit vereist het vermogen om bij het begrijpen van het gedrag van de cliënt de culturele bril
tijdelijk af te doen (...)" (Shadid, p.259,260).
Op dit punt raakt Shadid - in intermondiale zin - de diepere lagen van de interculturele problematiek. Shadids