Volledig proefschrift (997 kB) - Les 4 vents - Siep Kooi

met elkaar verbindt. Op de meest uiteenlopende wijzen tracht Merleau-Ponty dit te duiden, zoals: "Stilte =
afwezigheid van moeten spreken. Het is het vruchtdragende negatief dat gevormd is door het vlees (chair), door
het openbarsten (déhiscence) daarvan - het negatief, het niets, het in tweeën gespletene, de 2 bladen van het
lichaam, de binnen- en de buitenkant, als gewrichten met elkaar verbonden" (VI, p.316), of: "Omkeerbaarheid: de
handschoenvinger die wordt omgedraaid - Er is geen waarnemer nodig die tweezijdig is. Het is voldoende dat ik
van één kant de keerzijde van de handschoen zie, die de voorzijde toont, dat ik de één door de ander heen aanraak
(...) dat is het chiasme: omkeerbaarheid" (VI, p.317).
Deze beelden moeten ons inzicht in de bijzondere relatie die er tussen mij en de ander bestaat, vergroten.
Wij zijn geen gescheiden grootheden, geen individuen, maar eerder twee holtes, twee openheden, twee tonelen
waarop iets gebeurt en die tot diezelfde wereld, tot hetzelfde toneel van het Zijn behoren: "Er is geen Pour Soi en
Pour Autrui. Zij zijn elkaars andere kant. Daarom belichamen zij elkaar: projectie-introjectie. Deze lijn, dit
grensterrein (surface frontière) is op enige afstand van mij, waar de omzetting (virement) ik-ander ander-ik
plaatsvindt (VI, p.317). Zo'n chiasme heeft niet alleen betrekking op het 'chiasme moi - autrui'. Het betreft elke
'ontmoeting', zoals 'chiasme moi - le monde' of 'chiasme moi - mon corps': "Het chiasme, de omkeerbaarheid is het
idee dat elke waarneming verdubbeld wordt door een tegenwaarneming (...) het is een handeling met twee
gezichten, men weet niet meer wie spreekt en wie luistert. Kringloop (circularité) van spreken en luisteren, zien en
gezien worden, waarnemen en waargenomen worden (...)" (VI, p.317/318).
*4* Opnieuw Cézanne
Het is niet eenvoudig Merleau-Ponty's ontwerp van een nieuwe visie op de waarneming in heldere termen te
omschijven. Daarom wenden wij ons tot slot opnieuw tot de schilderkunst van Cézanne en laten ons leiden door
het motto dat Merleau-Ponty zijn studie 'L'oeil et l'esprit' 14 meegeeft: "Wat ik u probeer over te brengen is nog
onbegrijpelijker, het is vervlochten (enchevêtre) met de wortels van het Zijn, aan de ongrijpbare bron van de
gewaarwordingen" (OE, p.7). Met deze woorden van Cézanne geeft Merleau-Ponty weer hoe zich in het
grensgebied tussen 'oog' (schilderkunst) en 'geest' (filosofie) een zijnsniveau bevindt, dat nauwelijks in objectieve
zin begrepen kan worden. Toch is dit 'on(be)grijpbare' nodig om de tekorten van de '(be)grijpbare' objectieve
wetenschappen te kunnen aangeven, zoals in termen van de veel geciteerde beginzin is verwoord: "De wetenschap
manipuleert de dingen en ziet ervan af ze te bewonen" (OE, p.9). De vergelijking met het indringende karakter van
de (schilder)kunst geeft aan hoe arm een wetenschap is die nalaat de te onderzoeken objecten (subjecten) te
'bewonen', er 'bij in te trekken', 'in bezit te nemen'.
Naar Valéry stelde is schilderen een puur 'lichamelijke' act: 'le peintre "apporte son corps"', de schilder
'zet zijn lichaam in' (OE, p.16). De schilder verandert de wereld in een schildering 'door zijn lichaam aan de
wereld uit te lenen'. Om de betekenis van deze 'transsubstantiatie' te begrijpen: "(...) moeten wij terugkeren tot het
lichaam in werking en actie, het lichaam dat geen stukje van de ruimte (morceau d'espace) is, geen bundeling van
functies, maar een vervlechting (entrelacs) van zien en bewegen" (OE, p.16). 15 Dit gebeuren is een wonder, een
raadsel; mijn lichaam is namelijk tegelijk ziende en zichtbaar: "Dit lichaam dat alle dingen beziet, kan ook zichzelf
bezien, en in hetgeen het dan ziet, de 'andere zijde' van zijn ziende vermogen herkennen. Het ziet zichzelf terwijl
het ziet, het raakt zichzelf aan, terwijl het aanraakt, het is zichtbaar en voelbaar voor zichzelf" (OE, p.18). Hier is
sprake van een 'chair du monde' dat begrepen moet worden in de kruisgewijze ontmoeting met de wereld en met
de ander: "Een menselijk lichaam is pas aanwezig als er tussen het ziende en het zichtbare, tussen het aanrakende
en het aangeraakte, tussen een oog en een ander oog, tussen hand en hand, een soort elkaar kruisen (recroisement)
plaatsvindt (...)" (OE, p.21).
Cézannes 'enchevêtrement' komt sterk overeen met het veel door Merleau-Ponty gehanteerde
'entrelacement', een term die als intermediair met de bron van het Zijn een bijzondere betekenis in zijn werk
heeft. 16 De vervlochtenheid met de wereld speelt zich niet buiten mij af, maar in mijzelf, in mijn lichaam. De
dingen en mijn lichaam zijn van dezelfde stof gemaakt. Daarom moet het zien zich in beide voltrekken, moet hun
'manifeste zichtbaarheid' zich door een 'geheime zichtbaarheid' in het lichaam verdubbelen, of met de woorden van
Cézanne: "De natuur is binnen in mij" (OE, p.22). De kunstenaar geeft geen afbeelding van de werkelijkheid zoals
hij die waarneemt, maar ook geen weergave van de innerlijke beleving van het waargenomene. Buiten en binnen,
waarnemer en waargenomene hebben hun afzonderlijke en gescheiden betekenis verloren. Het zien van Cézanne is