Volledig proefschrift (997 kB) - Les 4 vents - Siep Kooi

kwantitatieve onderzoeksmethode is daarom ongeschikt, al hoeft dat niet te betekenen dat elke kwalitatieve
methode automatisch wel voldoet. Om, zoals Merleau-Ponty stelt, in de (pedagogische) ontmoeting de
'ander' te 'bewonen', te 'leven', mogen belevingsuitingen van kinderen niet gedegradeerd worden tot
cijfermatige berekeningen of spannende belevenissen. Zijn 'analyse existentielle' gaat uit van het inzicht dat
mensen niet in hun vanzelfsprekendheid gekend worden, maar in hun 'vreemdheid', hun 'anders-zijn': daar
liggen hun overeenkomsten, hun ontmoetingsmogelijkheden. Die erkenning vereist een
geesteswetenschappelijke, metafysische houding van de pedagoog. Niet hijzelf neemt waar, maar een
onpersoonlijk 'men' dat in hem waarneemt. De beleving van de ander kan niet cognitief worden begrepen. Ik
'ken' de ander door mij via mijn lichaam en taal naar hem te openen. De ander spreekt dan in mij. In die
visie brengt de metafysische betekenis van de beleving de existentie op het niveau van de coëxistentie en
wordt onze afzonderlijke subjectiviteit tot intersubjectiviteit. De ambigue verhouding tussen mij en de ander
is dan niet langer een belemmering of bedreiging. Bovendien krijgt het solipsisme als 'geleefd' solipsisme in
het spanningsveld tussen mensen en culturen een ander gewicht. 'Inter'menselijke betrekkingen kunnen dan
als 'inter'culturele betrekkingen worden beschouwd. In die zin wordt in dit deel een nieuwe betekenis
gegeven aan de omstreden en poly-interpretabele term 'interculturaliteit', die in termen van 'interculturele
communicatie', 'intercultureel onderwijs' of 'interculturele methode' in onderwijs- en opvoedingskringen
gemeengoed is geworden.
Door deze visie bovendien tegen het licht van de latere ontologische wending van Merleau-Ponty te
houden, krijgt de synergetische betekenis van het begrip 'interculturaliteit' een nog sterker accent.
Welbeschouwd is de 'analyse existentielle' nauwer gelieerd aan de 'psychosynthese' van de Italiaanse
psychiater Assogioli 1 dan aan Freuds 'psychoanalyse'. Daarom kan de uit Merleau-Ponty's ontologie te
destilleren 'methode' als een 'synthèse existentielle' worden gekenschetst. De accentuering van synergie als uiterste
consequentie van zijn wijsbegeerte toont aan dat het denken van Merleau-Ponty als synthetiserend opgevat moet
worden. Dit houdt, zowel voor onze pedagogische doordenking van de beleving, als voor onze specifieke
wijsgerig-pedagogische interpretatie van interculturaliteit, geen accentuering van deelaspecten van het probleem
in, zoals bij een cognitieve benadering gebeurt. Bij een synthetiserende aanpak worden àlle facetten van het
menselijk bestaan als eenheid in stand gehouden. Assogioli symboliseerde dit door middel van zijn 'interfacemodel'
als verbinding tussen binnen- en buitenwereld; Merleau-Ponty's 'intermonde-model' komt daarmee
overeen. Daarom wordt in dit deel de belevingsdualiteit, die het leven in een multiculturele samenleving met zich
meebrengt, opnieuw doordacht met behulp van Merleau-Ponty's categorie van de 'tussenwereld' als wijsgerig
grondbegrip van een interculturele ontmoetingspedagogiek. 2
*2*De noodzaak van een hermeneutische toespitsing
Wij staan nu voor het probleem een verbinding te leggen tussen het wijsgerig 'probleem' van de ander, zoals dat in
het vorige deel behandeld is, en de sociaal-wetenschappelijke verbijzondering daarvan met het oog op de
(pedagogische) toepasbaarheid. Zoals wij zagen is dit probleem door Merleau-Ponty als 'het probleem van de
interpretatie' ook herkend en aldus verwoord: op het moment dat de onderzoekende pedagoog interpreteert is hij,
in metafysische zin, filosoof geworden. In deze uitspraak zit een dubbelzinnigheid. Immers, zodra de filosoof gaat
voorschrijven hoe de leerkracht moet interpreteren, kan hij geen afstand meer nemen en is hij geen filosoof meer.
Wij hebben gezien hoe graag sociaal-wetenschappelijke onderzoekers de filosofie 'liever wat willen mijden'. Het
bovenstaande zou een van de redenen kunnen zijn. Het feit dat in de onderhavige studie de wijsbegeerte zo'n
prominente rol toebedeeld is, maakt het zoeken naar een oplossing voor het hier geschetste discrepantieprobleem
in het spanningsveld tussen filosofie en sociale wetenschappen noodzakelijk. In deze paragraaf zullen wij zien dat
het met een geëigende interpretatieleer, de hermeneutiek, mogelijk is deze connectie te maken. Met name de
hermeneutische opvatting van Gadamer sluit naadloos aan bij de fenomenologische analyse van Merleau-Ponty. 3
Deze overwegingen, waarin de hermeneutiek als het ware tot 'toespitsing' van de fenomenologie geworden is,
openen de weg tot het interpreteren van belevingsteksten: het verhaal leert ons de ander kennen.
Voor een beter begrip van deze 'wending' gaan wij te rade bij Widdershoven, die in zijn proefschrift 'Handelen en
rationaliteit' (1987) wijst op een aantal essentiële overeenkomsten tussen de fenomenologie van Merleau-Ponty en