Volledig proefschrift (997 kB) - Les 4 vents - Siep Kooi

vécu') geen rekening, omdat zij elke subjectieve inmenging als schadelijk voor de betrouwbaarheid van
hun onderzoek achten.
De terugkeer naar de geleefde wereld is te vergelijken met de manier waarop men zich een
tekst eigen maakt. Zonder subjectieve betrokkenheid is dat niet goed mogelijk: in teksten vinden wij
alleen datgene terug wat wij er zelf hebben ingelegd. Dit geldt ook voor de fenomenologie: "Slechts in
onszelf zullen wij de eenheid van de fenomenologie en haar ware zin vinden" (PP, p.II). Alles krijgt dan
een zin, mits wij tot de unieke existentiële betekeniskern willen gaan; alles is dus waar omdat wij slechts
kunnen denken vanuit wat wij zijn (PP, p.XIV). 16 Fenomenologie is altijd 'fenomenologie-voor-ons'
(PP, p.II). 17 Dat wil zeggen dat wij in ons oordeel altijd onszelf meenemen. Deze betrokkenheid betreft
ook het kennen van de ander. In het 'lezen' van de ander herkennen wij eerder dan dat wij het vreemde
kennen. Er is dus eigenlijk sprake van een herkenningsprobleem.
De basis van de fenomenologie is in diepste kern ambigu. Dit gegeven werkt in alle facetten
door. Zo houdt de reductie tot 'de dingen zelf' een distantie in ten opzichte van de objectieve
wetenschappen. Merleau-Ponty wil de 'ervaring van de wereld' tot leven brengen en het primaat
toekennen aan de 'expérience vécu', de tot leven gebrachte, pre-reflexieve ervaring: "Terugkeren naar
de dingen zelf betekent terugkeren naar de wereld die aan de kennis voorafgaat (...) zoals de geografie
afhankelijk is van het landschap, waarin wij al geleerd hebben wat een bos, een weide of een rivier is"
(PP, p.III).
Voor de pedagoog betekent dit dat hij afhankelijk is van het kindbeeld dat hij heeft. De
'kinderwereld' is er vóór elke verklaring of analyse die hij ervan kan geven; een wereld die niet
geconstrueerd of geconstitueerd kan worden (PP, p.IV), al wil dat niet zeggen dat hij de ervaring uit
die wereld niet kan oproepen. Dit bepaalt het specifieke karakter van de fenomenologie: het
ongereflecteerde is altijd als fundament aanwezig en maakt reflectie mogelijk. Met andere woorden: de
fenomenologische reductie vormt een essentieel element van de existentiële filosofie, die ervan uitgaat
dat wij gesitueerd zijn, aan-de-wereld zijn en dat er geen denken is dat geheel ons denken omvat (PP,
p.IX). Daarom leert een te vanzelfsprekende wetenschapshouding ons niet echt de beleving van
kinderen kennen. In termen van Merleau-Ponty is wijsbegeerte: 'hernieuwde ervaring van haar eigen
begin' (PP, p.IX). Dit betekent dat de fenomenen zich pas laten kennen, als wij die met (pedagogische)
verwondering naderen. Wij worden ons de intersubjectieve betrekkingen pas bewust als wij, zoals
Merleau-Ponty benadrukt, ons 'aan-de-wereld-zijn' opnieuw ontdekken door onze vooroordelen en
zekerheden van de wereld op te schorten. Pas dan ontstaat er 'verwondering ten aanzien van de
wereld'. Toch heeft deze reductie slechts een tijdelijk karakter en is dus voorlopig. Een volledig
terugtrekken uit de wereld is onnodig en zelfs onmogelijk. Om te kunnen waarnemen en te reflecteren
is afstand nodig: "De reflectie trekt zich niet uit de wereld terug naar de eenheid van het bewustzijn als
fundament van de wereld, maar doet eerder een paar stappen achteruit om de transcendenties van de
wereld in hun wording te aanschouwen; zij rekt de intentionele draden die ons met de wereld verbinden
uit, opdat ze beter zichtbaar worden (...)" (PP, p.VIII). 18 Toch blijft deze 'zichtbaarheid' beperkt: "Het
voornaamste dat de reductie ons leert, is de onmogelijkheid van een totale reductie" (PP, p.VIII). Wij
zullen nooit volledig tot het wezen van de dingen, tot de ander, tot het Zijn kunnen doordringen. Er
blijft altijd een 'op zich' over, dat maakt dat de door ons gestelde pedagogische vragen nooit geheel
opgelost kunnen worden.
Het is onvermijdelijk dat de reductie tot de oorsprong van de fenomenen gevolgen heeft voor aard van
sociaal-wetenschappelijke vraagstellingen, die nu niet meer op een kenleer maar op een zijnsleer
gefundeerd moeten worden. Zoals dingen door ons 'gekend' worden, 'kennen' wij de ander en de ander
'kent' ons op een zijnsniveau, vóórdat wij elkaar tot studie-object hebben gemaakt. Voor de pedagogiek