Volledig proefschrift (997 kB) - Les 4 vents - Siep Kooi

de gehele samenstelling van die klas. Met de komst van allochtone kinderen in de klas is deze beweging alleen
maar pregnanter aan het licht gekomen, zodat niemand zich daaraan meer kan onttrekken. Niet alleen
onderwijsdoelstellingen veranderen, niet alleen de methoden, maar ook zijzelf. Zij beseffen dan dat de
pedagogische ontmoeting altijd intercultureel is; ook vóór de komst van allochtonen. De confrontatie met
migranten ontmaskert de monoculturaliteit, waarachter het onderwijs zich altijd kon verbergen. Dat maakt de
komst van allochtone kinderen in de klas tot een verrijkig, in plaats van tot een probleem.
*3*Ontmoeting als chiasme
De achtjarige Khanh geeft aan wat hij van zijn leven in Nederland vindt:
ik vind Nederland leuk
want in Vietnam is geen vrijheid
in Vietnam is geen speeltuin
maar je mag wel in de bomen klimmen
in Nederland is wel een speeltuin
maar je mag niet in de bomen klimmen
Uit deze beschrijving spreekt een sterk doorleefd chiasme. Op het kruispunt van twee contradictoire
mogelijkheden rijzen vragen: hoe kan er vrijheid zijn in een land als je niet in de bomen mag klimmen en hoe is dat
te rijmen met de onvrijheid van een land waarin dat wèl mag? Khanh stelt geen prioriteiten. Ook veroordeelt hij
niet, maar kijkt naar de gebeurtenissen die zich afspelen in het schemergebied tussen vrijheid en onvrijheid,
mogelijkheid en onmogelijkheid, vreemdheid en vertrouwdheid.
Is de leerkracht zich bewust van het geleefde chiasme dat aan deze belevingsdualiteit ten grondslag ligt, dan
kan hij zijn intercultureel pedagogisch handelen daarop afstemmen: 'we kennen allemaal situaties waarin jij iets
niet mag, wat je nu juist zo graag wilde, terwijl iemand anders dat wel mag, maar het niet wil'. Kinderen met elke
willekeurig andere etnisch-culturele achtergrond kunnen zulke voorbeelden vanuit hun eigen beleving geven. Door
van deze gegevens uit te gaan leren kinderen begrijpen dat situaties niet altijd eenduidig zijn: problemen kennen
meer uitwegen. Het leren herkennen en hanteren van èn-èn situaties heeft een groter rendement dan de òf-òf
situaties, die zij dagelijks tegenkomen. Om dat niveau te bereiken hoeft de leerkracht zich alleen maar open te
stellen voor verhalen zoals van Khanh en samen met hem de hermeneutische cirkel binnen te stappen, in plaats
van zich blind te staren op zogenaamd 'interculturele' methoden, die hem vanwege de cognitieve inhoud ver van
het kind en hemzelf brengen. De enig juiste methode ontstaat in de tussenwereld als samenspel van wat kinderen
hem aanreiken en zijn eigen reactie daarop.
Met het 'gespiegeld' ontmoeten is een tweede concept gegeven: het chiasme, dat in de latere wijsbegeerte van
Merleau-Ponty een markante betekenis heeft. Ging het bij het scharnier om het draaipunt op zich, het chiasme
betreft de kruisgewijze wijze waarop beide elementen zich tot elkaar verhouden. Zoals in een kruisverhoor blikken
en woorden elkaar kruisen, zo gebeurt dat in breder verband bij elkaar ontmoetende maatschappelijk-culturele
groeperingen ook. Het chiasme functioneert pas optimaal als het scharnier soepel draait. Er is dan sprake van
wederkerigheid, onderlinge wisselwerking en omkeerbaarheid (reversibiliteit). Het chiasme maakt de wijze
waarop de ander en ik zich tot elkaar verhouden bespreekbaar. Het gaat dan om vragen als: hoe communiceren
mensen met elkaar, hoe spreken en 'verstaan' zij elkaar in dit spreken? Kortom, hoe vindt het kruisen plaats?
Om deze vragen te kunnen beantwoorden is de functie van de taal in het geding. In een wereld van elkaar
spiegelende en weerspiegelende mensen is taal - inclusief lichaamstaal - een belangrijk middel tot communicatie:
een kwestie van spreken en luisteren, van zien en gezien worden. Door dit spiegelen op een pre-reflexief niveau te
beschouwen wordt de werking van de ontmoeting begrijpelijk als een samenvallen van spreken en luisteren, het
ziende en het zichtbare: de uiterste consequentie van het chiasme. Voor dat gesprek zijn woorden niet beslist
nodig; ook de taal van de stilte spreekt.
Essentieel voor het chiasme is het spanningselement. Zoals de regels in het verkeer en afspraken de spanning
op kruispunten verminderen, zo vergemakkelijken en versoepelen in het sociale verkeer (omgangs)regels het