Geschiedenis van de onmaatschappelijkheidsbestrijding in ...

Onmaatschappelijkheidsbestrijding in Nederland 1914-I 970
in deze periode nog steeds op zoek naar die oorzaken.
Zuithoff heeft in zijn proefschrift, dat in 1963 verschijnt, alles nog
eens op een rijtje gezet. Allereerst heeft hij alle definities die er in de
loop der tijd van een onmaatschappelijk gezin gegeven zijn, verzameld.
Dit brengt hem tot de verzuchting:
'A problem family is a family which is easy to recognize, but difficult te
define' .12
Ten aanzien van de oorzaken van onmaatschappelijkheid maakt Zuithoff
een onderscheid in macro-sociale factoren, micro-sociale factoren
en individueel conditionerende elementen. Alle oorzaken die sinds het
begin van de jaren vijftig in de literatuur zijn genoemd rangschikt hij
volgens deze driedeling, Onder macro-sociale factoren vallen onder
andere de industrialisatie, met alle gevolgen van dien: werkloosheid,
crisis, geloofsafval, armoede, afbetalingssystemen en woningnood.
De micro-sociale factoren liggen in de sfeer van het gezin: structuurloosheid,
spanningen, een groot kindertal en onvoldoende voorbereiding
op het huwelijk. Individueel conditionerende elementen ten slotte
zijn lichamelijke afwijkingen, zwakbegaafdheid, geestelijke storingen,
karakterstoornissen en afwijkend gedrag zoals onverschilligheid,
moreel wangedrag, criminaliteit en drankmisbruik. Zuithoff heeft in
totaal 39 oorzaken uit de literatuur gehaald. Het is hem opgevallen dat
wat sommigen als oorzaken zien van onmaatschappelijk gedrag door
anderen symptomen of gevolgen worden genoemd. Hij wijt dit aan de
nog onvoldoende ontwikkelde methodiek bij het onderzoek en een
dikwijls onzuivere probleemstelling en verwarring van begrippen.
Ook de gecompliceerdheid van de realiteit draagt er volgens hem toe
bij dat eenzelfde feit tegelijk oorzaak en gevolg kan zijn.
Aan de lijst van Zuithoff wordt overigens in deze periode nog een
veertigste oorzaak van onmaatschappelijkheid toegevoegd, de toenemende
welvaart. In een artikel in het Tijdschrift voor Criminologie uit
1961 wordt gesteld dat de huidige materiële zekerheid de individuele
oorzaken van het buiten de norm raken niet heeft weggenomen. Integendeel,
om tot nog grotere welstand te komen gaan de moeders soms
meeverdienen en moeten de kinderen zichzelf maar zien te redden.
Men koopt veel op afbetaling, er ontstaan schulden en hierdoor heerst
er een geprikkelde stemming in het gezin. Het ouderlijk huis schiet
meer te kort dan vroeger. Het gezinsleven is losser geworden en de
positie van de vader is veranderd omdat hij niet meer de enige is die
geld verdient.
222
Kansarmen
Ook in het Rapport Sociale Integratie Probleemgezinnen wordt aandacht
besteed aan de welvaart. Als voorbeeld van een gezinssituatie,
die in aanmerking komt voor heropvoeding, noemt het rapport:
'Het materieel opkomende gezin, waar het gestegen inkomen aanleiding
geeft tot uitbreiding van consumptieve bestedingen (twee brommers,
veel en duur eten, kostbare kleding, piek-up met wekelijkse aanvulling
van platen) en tevens tot een losgroeien van elkaar van de gezinsleden,
die zich onafhankelijk gaan voelen.... Er zijn geen bindende zorgen en
belangen meer, geen bredere interessen. Bewuste sociaal-culturele begeleiding
zou hier veel goed kunnen doen'.ll
De toenemende sociale zekerheid blijft menigeen zorgen baren. Met
de algemene bijstandswet in het vooruitzicht vragen sommigen zich af
of de mensen er niet te gemakzuchtig van zullen worden. Luiheid en
een parasitaire instelling worden door de sociale wetgeving in de hand
gewerkt, aldus geënqueteerde werkgevers in een Utrechts onderzoek
naar arbeidsmoeilijkheden van probleemgezinnen.
De meeste deskundigen zijn echter van mening dat het hele probleem
van de oorzaken opnieuw en anders gesteld moet worden.
Terugkijkend op het verleden zegt men nu dat de oorzaken van onmaatsch"appelijk
gedrag te geïsoleerd, te weinig in hun onderlinge
sar:p.enhang werden gezien. Vanuit de psychiatrie en de psychologie
benadrukte men individuele psychische aspecten en de sociologen bestudeerden
te eenzijdig de invloed van macro-sociale factoren. Nu is
het inzicht doorgebroken dat er een samenhang tussen alle genoemde
factoren bestaat. De enige vruchtbare benadering ligt dientengevolge
in het bestuderen van de totaalsituatie en - voor wat de praktijk betreft
- in een aanpak op alle niveaus. Met andere woorden, naast het werken
aan individuele gezinnen, zou er ook gewerkt moeten worden aan
de omgeving waarin de mensen wonen, de buurt, de streek en in feite
aan de hele samenleving, Van onderzoek naar de totaalsituatie komt
echter niet veel terecht. Psychiaters en psychologen spelen op het gebied
van onmaatschappelijkheidsonderzoek nauwelijks een rol. Sociologen
zijn weliswaar zeer actief, maar, klaagt Koopmans, zelf socioloog,
in 1962:
'Op geen terrein is de sociologie minder ver dan op het terrein van de
onmaatschappelijkheid. Men kan er kiezen uit zeer vage, dan wel minder
vage maar zeer eenzijdige werken. Noch theorievorming, noch onderzoek
zijn er bijzonder briljant'. 14
223