Geschiedenis van de onmaatschappelijkheidsbestrijding in ...

Onmaatschappe1(jkheidsbestrijding in Nederland 1914-197°
past gedrag zijn verhoudingsmoeilijkheden tussen ouders en ouders en
kinderen. Deze gezinnen worden echter in de werkgroepen minder
streng beoordeeld. Volgens Haverda gebeurt dit omdat ze niet afhankelijk
zijn van openbare middelen en omdat zijn zegslieden zelf uit de
hogere sociale strata komen. Ter onderscheiding van onmaatschappelijke
gezinnen noemt Haverda deze gezinnen 'niet geconformeerd';
'hun actueel gedrag is niet in overeenstemming met hun sociale positie',9
A.].M, van Tienen gaat in zijn dissertatie De andersmaatschappelijken
(I960) nog een stapje verder. HiJ verwerpt de visie dat er algemeen of
plaatselijk geldende normen zouden zijn en introduceert een nieuw begrip.
de 'andersmaatschappelijkén'. Volgens Van Tienen moeten we
in de samenleving geen hogere en lagere groepen of sociale posities
onderscheiden, maar 'andere' groepen die ten opzichte van elkaar verschîllen.
Er zijn volgens hem verschillende manieren van maatschappelijk
zijn en verschillende wijzen waarop de sociale rollen gespeeld
kunnen worden. Het maatschappelijk anders zijn van zogenaamde
randzone-bewoners is nooit voldoende onderkend. Onmaatschappelijkheid
is er pas, aldus Van Tienen wanneer er een discrepantie is tussen
de verwachte sociale rol en de werkelijk gespeelde rol in het desbetreffen"de
milieu. Uit die discrepantie kan nood ontstaan en deze situatie
kan zich in elk milieu voordoen.
De grootste kritiek op De andersmaatschappelijken is dat Van Tienen
ondanks zijn ideeën over andersmaatschappelijken en zijn scherpe kritiek
op Lîtjens - hij verwerpt diens visie als zijnde een maatschappelijke
aanpassingsleer - bij zijn onderzoek in Rotterdam dezelfde criteria
gebruikt als Litjens, als hij nagaat in hoeverre andersmaatschappelijken
onmaatschappelijk zijn. Van Tienen deed onderzoek onder 1800
als onmaatschappelijk aangeduide gezinnen.
Deze sociologische discussies zijn belangrijk omdat ze het denken
over onmaatschappelijkheid een nieuwe dimensie geven. Sociologen
introduceren voor die tijd moderne begrippen als sociale rollen, rolgedrag,
cultuurpatroon, subcultuur en randzone. Wat voorheen symptomen
van de ziekte der onmaatschappelijkheid waren, worden nu tot
wetenschappelijke criteria verheven. Er wordt voorzichtig gesproken
over relativiteit van normen en over onmaatschappelijk gedrag in 'hogere
strata'. Dit neemt echter niet weg dat men dezelfde groepen als in
de voorgaande periodes aanwijst als onmaatschappelijk, namelijk de
'laagste sociale strata'.
De sociologische benadering met begrippen als subcultuur, sociale
194
Probleemgezjnnen
rollen en relativiteit van normen heeft invloed op de psychiatrische benadering
van onmaatschappelijkheid die tot begin jaren vijftig overheerste.
Dit is terug te vinden in de beschouwingen van deskundigen
uit de psychiatrische hoek. Ook zij gaan spreken over cultuurpatroon
en sociale rollen. Sommigen erkennen dat wat tot nu toe gezien werd
als een psychische afwijking gewoon een ander soort gedrag kan zijn.
Zuithoff zegt in een artikel "'Psychopathie", asocialiteit en probleemgezin'
dat te lang gedacht is dat psychopathie louter biolbgisch is. Nu
is duidelijk dat het ook sociologische facetten heeft. Wanneer mensen
niet voldoen aan maatschappelijke verwachtingspatronen kunnen contactstoornissen
optreden tussen individu en maatschappij en die kunnen
weer tot persoonlijkheidsafwijkîngen leiden. Verder moeten we
inzien dat er verschillende subculturen zijn met andere gewoonten,
manieren en taalgebruik. Een maatschappij moet, aldus Zuithoff, genoeg
groepsdifferentiaties kunnen tolereren om zo veel mogelijk verschillende
typen te kunnen omvatten zolang dit tenministe niet tot een
desorganisatie leidt. 10
DE OORZAKEN
Bij het vraagstuk van de oorzaken van onmaatschappelijkheid is de invloed
van de sociologie eveneens merkbaar. Een veel bestudeerd
onderwerp in de sociologie van de jaren vijftig is de na-oorlogse industrialisatie
en haar gevolgen. Sociologen wijzen er op dat door de
industrialisatie de werksituatie verandert; het werk wordt specialistischer
en onpersoonlijker en de concurrentie neemt toe. Ook buiten de
werksituatie worden de verhoudingen onpersoonlijker door de toenemende
verstedelijking en de groeiende mobiliteit van de bevolkîng.
De onderlinge sociale controle vermindert. Deze ontwikkelingen
brengen veranderingen met zich mee in de gezinsstructuur. Er worden
nieuwe eisen aan het gezin gesteld en hieruit kunnen spanningen
voortvloeien.
Deze sociologische opvattingen beïnvloeden de discussie over de
oorzaken van onmaatschappelijk gedrag. In de jaren vijftig noemt
men herhaaldelijk veranderingen in de samenleving als factoren die
onmaatschappelijk gedrag in de hand werken. De na-oorlogse industrialisatie
met al haar gevolgen brengt het probleem van onmaatschappelijk
gedrag scherp naar voren, zo zegt men. Dr. E. Brongersma, actief
in de onmaatschappelijkheidsbestrijding in Haarlem, schrijft in een
195