Geschiedenis van de onmaatschappelijkheidsbestrijding in ...

Onmaatschappelijkheidsbestrijding in Nederland 1914-1970
kerkelijke en particuliere instellingen. Pas wanneer deze niet bereid of
in staat waren om de arme steun te verlenen, kon men terecht bij het
burgerlijk armbestuur, een armenzorginstelling van de plaatselijke
overheid. De meest voorkomende vorm van armenzorg was bedeling
in geld ofin natura (brood, kleding, brandstof).
De gegoede tijdgenoten hadden uitgesproken opvattingen over de
oorzaken van zo veel armoede. Het was zo door God gegeven of men
was arm door luiheid, verkwisting of drankzucht, kortom door eigen
schuld. Er werd wel een onderscheid gemaakt tussen oppassende armen
zoals nette weduwen en niet-oppassende armen. In de loop van
dejaren veertig van de vorige eeuw, toen duurte, epidemieën en strenge
winters in alle hevigheid toesloegen, kreeg men meer oog voor de
sociale en morele gevolgen van he.:t armoedeprobleem. Dit leidde echter
niet tot het inzicht dat er sociaal-economische factoren als structurele
werkloosheid, te lage lonen en het ontbreken van sociale verzekeringen
ten grondslag lagen aan de wijdverbreide armoede. Men zocht
de oplossing eerder in de richting van opvoeding en ontwikkeling van
de armen. I Zodoende bleef armoede als structureel verschijnsel bestaan,
alle aalmoezen en opvoedkundige activiteiten ten spijt.
Na 1850 vond er in Nederland een flinke economische groei plaats,
die rond 1870 ook leîdde tot moderne industrialisatie. Eerst geleidelijk,
later - sinds de jaren negentig - sneller gingen bedrijven over op
mechanisering, gepaard met schaalvergroting. Daarnaast werden initiatieven
genomen tot oprichting van nieuwe, moderne fabrieken. Deze
economische ontwikkelingen brachten in een betrekkelijk korte periode
verstrekkende veranderingen met zich mee. De structurele
werkloosheid in de steden, zo kenmerkend voor de eerste helft van de
1ge eeuw, was omstreeks 1870 grotendeels verdwenen en als gevolg
van de groeiende vraag naar arbeidskrachten stegen toen de lonen.
De bevolking van de grote steden nam door de economische groei
(en een langdurige depressie in de landbouw) in hoog tempo toe; de
bevolking van Amsterdam verdubbelde bijvoorbeeld tussen I 870 en
I900. Dit ging niet samen met een even snelle groei van het aantal
woningen, zodat in de grote steden een groot tekort aan woningen
ontstond. Vooral de laagstbetaalden en degenen die van de armenzorg
afhankelijk waren, werden hiervan de dupe. Op den duur werden er
wel nieuwe huizen bijgebouwd, maar de huren waren voor hen veel te
hoog, zodat weinig anders overbleef dan een krot in een overvolle
volksbuurt. De overheid hield zich in deze periode bijna geheel afzijdig.
Pas geruime tijd na de invoering van de Woningwet (1901) gin-
12
Ontoelaatbaren
gen plaatselijke overheden zich metterdaad bezighouden met de huisvesting
van haar burgers.
Het sociale leven werd diepgaand beïnvloed door de veranderingen
op economisch gebied. Sociale verhoudingen, voordien stevig verankerd
in de standenstructuur, werden meer en meer vanuit de tegenstelling
werknemers-werkgevers ervaren. Arbeiders beseften dat zij
lang niet altijd dezelfde belangen hadden als hun bazen, de ondernemers.
Door de groeiende vraag naar arbeidskrachten konden zij nu
looneisen gaan stellen en deze zonodig proberen af te dwingen door
stakingen. Georganiseerd in vakverenigingen en later ook in arbeiderspartijen
gingen zij strijden voor verbetering van de positie van de
arbeidersklasse en deelname aan de welvaartsgroei.
Ook burgerlijke groepen, met name progressieve liberalen, kregen
andere opvattingen over de maatschappelijke verhoudingen. Zij zagen
in dat het voor een gunstige ontwikkeling van de natîonale economie
van cruciaal belang was dat de arbeidersbevolking beter gevoed en
ontwikkeld en minder afgebeuld was. Duidelijker dan tevoren spraken
zij zich daarom uit voor de verheffing van de arbeidersklasse. Dit
moest bereikt worden door het verbeteren van arbeids- en levensomstandigheden,
door meer en beter volksonderwijs en door volksopvoeding.
Op het politieke vlak pleitten progressieve liberalen voor arbeidswetgeving.
Rond 1870 hadden zij het Comité ter bespreking van
de Sociale Quaestie opgericht. Dit gezelschap stelde zich ten doel bij te
dragen aan de ontwikkeling van harmonische klassenverhoudingen.
Daarnaast wilde het een discussie over maatschappelijke vraagstukken
op gang brengen. Het comité was met behulp van sympathiserende
kamerleden de initiatiefnemer tot het zogenaamde Kinderwetje van
1874. Deze wet, die arbeid door kinderen onder de twaalf jaar verbood,
stelde op zichzelf niet zoveel voor omdat er nauwelijks controle
op de uitvoering was. Toch was ze belangrijk omdat hiermee, zij het
schoorvoetend erkend werd dat de staat een zekere verantwoordelijkheid
had voor het lot van haar burgers. _Vooral confessionele groeperingen
hadden het daar toen nog moeilijk mee. Zij waren principieel
voor oplossingen in eigen levensbeschouwelijke kring en vreesden bemoeienis
van een overheid, waar zij toen nog geen invloed op hadden.
In het midden van de jaren tachtig, toen de sociale spanningen onder
andere door de conjuncturele werkloosheid hoog opliepen, kwamen
de progressieve liberalen opnieuw tot actie. Zij namen in de Kamer in
1886 het initiatief tot een parlementaire enquête naar de toestanden in
werkplaatsen en fabrieken. De uitslag van de enquête leidde in 1889
13