Pokaż treść! - Biblioteka Multimedialna Teatrnn.pl

najważniejszych kulturowych atrybutów
polskich świat wielkanocnych
należą takie elementy, jak:
* woda, którą na drugi dzień świąt (w tzw.
lany poniedziałek) powszechnie do dziś oblewa
się dziewczęta, a wielkopiątkowe rytualne obmycie
się w wodzie bieżącej zabezpieczało
zdrowie, było też sposobem na pozbycie się
chorób skórnych;
* ogień, szczególnie ten poświęcony w wielkosobotnim
obrzędzie liturgicznym, będąc reliktem
kultu zmarłych miał jednocześnie moc
chronienia od zła;
* palma (szerzej zielona rózga), symbol życia,
której uderzenie dawało ludziom i dobytkowi
zdrowie, która chroniła od czarownic, pożarów,
a zatknięta w polu - sprowadzała urodzaj i
zabezpieczała przed gradobiciem;
* oraz jajko, o czym szerzej chcielibyśmy
przypomnieć w dalszym ciągu artykułu, bowiem
jest ono i we współczesnej obrzędowości
wielkanocnej widomym znakiem rozpoczynającym
te święta.
Jak w wieczór wigilijny symboliczne przełamanie się
opłatkiem zbliża i przy go to wy wuj e rodzinę na czas
sakralny, tak w poranek Wielkiej Niedzieli jakby analogicznym
sygnałem staje się powszechnie praktykowane
w Polsce podzielenie się jajkiem, połączone ze
składaniem życzeń świątecznych. Ludowa poetka ze
Sławęcina - K. Wiśniewska tak je sformułowała w jednym
ze swoich wierszy:
Wśród szumu wiosennych wiatrów
przez poła chlebem obńane
ładowny, wiejski wóz jedzie
z myślami i życzeniami.
A gdy się zatrzyma u proga
każdego z moich rodaków,
to proszę wziąć dla siebie
śpiew wdzięcznych, polnych ptaków.
Ich głos niech się przerodzi
w moc szczęścia, powodzenia,
a smutki i przykrości
niech w radość pozamienia.
(Życzenia wielkanocne)
Mówiąc o jajku wielkanocnym należy mieć na
względzie ten fakt, że w kulturze ludowej występuje ono
jakby w dwu odniesieniach:
1) jako symbol ogólny świata czy nawet Wszechświata,
symbol początku - obecny w mitologiach wielu kultur;
2) w znaczeniu węższym (rodzaj konkretyzacji sensu
pierwszego), jako jajko malowane, tak zwane pisanki,
które wykazują większą regionalizację kulturową a są
jednocześnie bardziej bezpośrednio związane ze zwyczajami
okresu wielkanocnego.
Malowane jajka w Polsce najczęściej nazywane są
pisankami ale na przykład na Zamojszczyźnie
funkcjonowały i inne nazwy - m.in. w okolicach Frampola,
Szczebrzeszyna, Mokrego Lipia były to piski, a w innych
regionach - malowanki, kraszanki.
Generalnie w Polsce można wyróżnić trzy zasadnicze
rodzaje jajek zdobionych na Wielkanoc:
a) jaja barwione na jeden kolor bez żadnego wzoru -
ich najczęstsze nazwy to: byczek, byki, kraszanki, kraski;
b) pisanki, piski - czyli jajka malowane i ozdobione
wzorami o różnych barwach. Wzory te są pisane woskiem
przy pomocy tzw. pisaka;
c) skrobanki - to jest jajka malowane na jeden kolor za
wzorem wydrapanym przy pomocy ostrego narzędzia.
Ta nowsza niewątpliwie technika jest najbardziej charakterystyczna
dla północno-wschodniej Polski.
Na Zamojszczyźnie (Płoskie, okolice Zamościa) wyjątkowo
można było jeszcze spotkać tak zwane tysowanki
Są to jajka, które na białym, a więc'naturalnym de miały
malowane kolorowe motywy.
Obserwuje się znaczne geograficzne zróżnicowanie
pisanek ze względu na kolor i malowane ornamenty. Z
tego względu na obszarze samego województwa zamojskiego
można wyróżnić kilka podstawowych typów
pisanek (por. kolorowe tablice wykonane przez J. Świeżego
a zamieszczone w pracy S. Dąbrowskiego pL Pisanki
lubelskie, Lublin 1936).
1. Grupa hrubieszowska - do często w barwie cebulowej
(z wywaru cebuli), czarne, brązowe a czasem fioletowe.
Zdobienia są natomiast białe, żółte, czerwone, a
ich dawne podstawowe wzory to motywy odzwierciedlające
wschodnie wpływy, np. wołyńskie (tzw. róża
bukowa). Motywami oryginalnymi są tu: "gęsie łapki",
gałązki ze stylizowanymi kwiatami niezapominajkami
(żabie oczka) itd.
2. Grupa biłgorajska - na de często mocno czerwonym,
amarantowym lub z wywaru cebuli harmonijne
wzory o barwach: białej żółtej i zielonej. Charakterystyczne
dawne motywy zdobień oparte są na schemacie
swastyki (stary znak krzyża o hakowatych zakończeniach),
trojaka czyli formy graficznej zbliżonej do litery
Ypsylon (Y) oraz gałązki jedliny, paproci itp.
3. Grupa zamojska - o takich typowych barwach tła,
jak: czerwona, brązowa i "cebulowa" z białymi, żółtymi i
zielonymi zdobieniami w formie różnych gałązek, "grabek",
paproci i motywem słońca. Wykazują one duże
podobieństwo z typem biłgorajskim.
4. Grupa tomaszowska - kolory typowe to ciemna
czerwień lub amarantowe do i białe lub żółte zdobienia
oraz do czarne z białymi, żółtymi i czerwonymi zdobieniami.
Znacznie rzadziej był tu używany kolor z wywaru
cebulowego. Motywy zdobień są polskie ale i spotykane
są wpływy ruskie (podkowy i tzw. bramki). Ponadto,
część pisanek tomaszowskich jest zdobiona motywami
figur ludzkich i zwierzęcych. Stosunkowo często był to
motyw koguta - jako symbol słońca, wiosny i płodności.
Pisanka wielkanocna oprócz tego, że służy zabawie w
tzw. wybijanie, bitki lub kumanie (dwaj chłopcy uderzają
wzajemnie w trzymane przez siebie w rękach pisanki i
czyje jajko pęknie, to ten przegrywa i oddaje swoje zwycięzcy),
to przede wszystkim jest darem. Pisankami
obdarowywane są dzieci - otrzymują je od rodziców i
rodziców chrzestnych. W wielu miejscowościach pisanki
dawano żebrakom z intencją modlitwy za dusze nieżyjących
członków rodziny (co wskazuje na związek z
wiosennym kultem zmarłych). Pisanki i w ogóle jajka
stanowiły także typową zapłatę za wielkanocną "kolędę" -
życzenia różnych grup obchodzących domostwa z "darem
słowaK*?'-'
Szczególnego sensu nabierała pisanka w symbolice
zalotnej. We Frampolu na przykład - dziewczęta ma-
39