Pokaż treść! - Biblioteka Multimedialna Teatrnn.pl

•
STANISŁAW DUBISZ
MARIUSZ KOSIERADZKI
Gwara rolnicza IppSJf
• współczesny język wsi
Pomysł rejestrowania słownictwa
gwary rolniczej zrodził się w 1987 r.
z potrzeb dydaktycznych. W pierwszym
rzędzie chodziło bowiem o
opracowanie serii słowniczków przydatnych
dla studentów SGGW (a także
innych szkół rolniczych) odbywających
praktyki zawodowe (1).
W trakcie zbierania materiałów i rozszerzania
zakresu eksploracji (językowego
i terytorialnego) okazało
się jednak, że zagadnienie to łączy
się z istotnymi procesami integracji
językowej zachodzącymi współcześnie
na polskiej wsi i ma szereg
uwarunkowań socjolingwistycznych.
Pozwoliło to na sformułowanie
definicji gwary rolniczej jako interdialektu.
Gwara rolnicza jest przede wszystkim
zawodowym "podjezykiem"
scalającym elementy wywowdzące się
polszczyzny ogólnej oraz jej odmian
regionalnych, z dialektów ludowych
i języków indywidualnych (idiolektow),
i wreszcie - środowiskowych
wariantów języka. Jest więc w gruncie
rzecz typowym interdialcktem,
który może przekształcić się w jednolity
socjolekt (2), co uzależnione jest
oa stopnia integracji i homogenizacji
społeczności wiejskich (3).
Innymi słowy gwarę rolniczą zaliczyć
można do środowiskowych od-
Bhian języka - języka pogranicza wsi i
miasta, pogranicza kultur, zawodów
itd. Pierwotnie gwary środowiskowe
były charakterystyczne przede
wszystkim dla społeczności miejskich,
jednakże w ostatnich dziesięcioleciach
wyraźne są tendencje
do zacierania ostrych granic między
miastem a wsią (m.in. powstawanie
społeczności ponadlokalnych), zanikania
tradycyjnych dialektów ludo-
Jjych (czyH^ mowy ludności
chłopskiej) i tworzenie tzw. języków
mieszanych, łączących składniki polszczyzny
ogólnej (kulturalnej i potocznej)
oraz odmian języka ograniczonych
terytorialnie i socjalnie, tj.
dialektów ludowych i miejskich (robotniczych,
młodzieżowych, orga-
Tacyjnych, zawodowych).
Przejście od bycia chłopem, od
chłopskości (wyjście poza tradycyjną
społeczność lokalną) do bycia rolnikiem
dziś nawet "producentem rolnym",
jednym z wielu mieszkańców
heterogenicznej, urbanizującej się
wsi, to jednocześnie częściowe
odejście od dialektów ludowych (ich
modyfikowanie), od regionalizmów
i przyswajanie sobie słownictwa języka
ogólnopolskiego.
Obok uczestnictwa w tym procesie
integracji językowej obserwujemy
ko w stodole', dziobka 'motyka, motyczka',
hreczka 'gryka', kokot 'kogut', konia.
'koniczyna', rejka 'kopiec z ziemniakami',
zwalisko 'powalone zboże'.
3) Profesjonalizmy, np. balota
'bela zwiniętej, sprasowanej słomy',
cukrówka 'burak cukrowy' drylować
'siać za pomocą siewnika , białe próby
'analizy zawartości tłuszczu w mleku',
przytrącanie 'wstępne bronowanie',
stanówka 'krycie, np. owiec',
sumieszka 'mieszanka zbożowa', znaki
'duże ręczne grabie służące do robienia
rzędów w zaoranej ziemi'.
4) Eskpresywizmy, np. cepak 'rolnik
postępujący bezmyślnie', ciapek
'kołowy ciągnik rolniczy typ C 330
lub pokrewny', ćpać 'wyrzucać, rozrzucać,
ładować np. obornik', głowacz
'rolnik dobrze gospodarujący',
kolosy 'o dużych ziemniakach', samara
'zad konia'. (4) '
Gwara rolnicza jest przykładem
odmiany języka, która powstała i
rozwija się w wyniku kontaktów kilku
- pierwotnie różnych, a obecnie
mniej lub bardziej integrujących się
- grup społecznych, stanowiących
środowisko zawodowe rolników.
tworzenie charakterystycznych tylko
dla tej grupy zawodowej (dla rolników),
Przedstawione powyżej zróżnicowanie
gwarowych profesjonalizmów,
neosemantyzmów i ekspreśywizmów dobrze
wspomniane już
odzwierciedla
rozwarstwienie
- ważnych składników swoistej gwary
rolniczej (4).
Więzi zawodowe - bodaj najważniejsze
w tej grupie społecznej - oraz
współczesnych społeczności wiejskich.
Oddaje też częściowo zakres
wpływów "starego" i "nowego" w
języku mieszkańców wsi (do pewnego
zróżnicowania statusu społecznego
stopnia lokalność i po-
użytkowników gwary rolniczej ("chłopi",
nadlokalność stosunków spo­
rolnicy, producenci rolni, łecznych). A co najważniejsze jest to
chłopi-robotnicy, pracownicy wywodzący
się ze środowisk wiejskich i
miejskich, osoby z wykształceniem
także inne niż dotąd (choć nie zawsze
całkiem inne) rozumienie wiejskiego
bytu; przesłanie mniej lub
podstawowym, zasadniczym, średnim bardziej zmienionych, a także
zawodowym i ogólnym, wyższym lub zupełnie nowych wartości.
jeszcze bez pehiego elementarnego Ten wymiar specyfiki współczesnego
wykształcenia) decydują o jej mieszanym
charakterze jako komunikatywnego
wariantu języka.
rolnictwa i wsi (tj. jej mowa
- tu gwara rolnicza) może być niezwykle
przydatny dla np. socjologa
obserwującego czasy zmiany (systemu)
Podstawowe wyznaczniki kodu
wartości społeczności wiejs­
gwary rolniczej to: jawność (służy do
porozumiewania się w kontaktach
codziennych, które nie mają na celu
kich, a zwłaszcza proces wypierania
starych wartości przez nowe.
Również z punktu widzenia socjologa
izolacji społecznej, tajności wypowiedzi);
(i oczywiście socjolingwisty)
profesjonalność (zawiera szczególnie cenna jest ta część
zasób określeń, terminów, wyrażeń
fachowych związanych z wykonywanym
zawodem rolnika); nominatywność
(wzbogaca zasób słownictwa
słownictwa gwary rolniczej, która
opisuje poszczególne role, statusy i
pozycje społeczne oraz pochodzenie
socjalne mieszkańców wsi, np.: bałer,
o nowe nazwy, określenia); bamber, bomber, fabrykant, głowacz,
ekspresywność (ma szereg nazw,
określeń nacechowanych emocjonalnie).
Mieszany charakter gwary
krzok, legat, luzak, paterak, pniok, przywłoki,
ręczni ak, rumuniarz, skoczek,
wiara itd.
rolniczej znajduje odzwierciedlenie Interesującą cechą odróżniającą
w kilkuwarstwowym zróżnicowaniu gwarę rolniczą od innych kodów
jej słownictwa:
językowych jest mocne osadzenie jej
1) Słownictwo o zasięgu ogólnopolskim,
słownictwa w naturze (naturalność -
np. ar, bróg, centryfuga, gum­
opisywanie danego zjawiska
no, morga, redlić, żytnisko.
2) Regionalizmy i dialektyzmy, np,
najczęściej przyrodniczego poprzez
zbieżne, podobne fenomeny natu­
łączy się z tym ameryk 'rodzaj pługa', bojowisko 'klepis­ralne; "przestrzeń-
87