Pokaż treść! - Biblioteka Multimedialna Teatrnn.pl

zostały omówione te wartości, które
kształtują osobowość i mentalność
uczestnika życia zbiorowego. Są
one immanentne w stosunku do
jednostki i posiadają cechy strukturotwórcze
dla całego systemu aksjologicznego.
Percepcja całego świata
zewnętrznego dokonuje się z pomocą
tych właśnie wartości na zasadzie
swoistego filtru środowiskowego
i kulturowego.
Świat "zewnętrzny" w stosunku
do jednostki można podzielić na
kilka koncentrycznie rozszerzających
się kręgów, częściowo zachodzących
na siebie: mikrokosmos
chłopa, wartości środowiskowe,
wartości ponadlokalne oraz uniwersalne
wartości kultury. Dynamika
przeobrażeń polega m.in. na różnym
sposobie rozłożenia akcentów
na poszczególne kręgi wartości, np.
wieś tradycyjna preferowała wartości
środowiskowe, współcześnie
natomiast można mówić o prymacie
wartości autokreacyjnych i autoperfekcyjnych,
oraz o wzroście aspiracji
do uniwersalnych wartości kultury.
Takie podejście pozwala zatem śledzić
kierunki ewolucji.
Rozdział III został poświęcony rysowi
osobowości i mentalności
chłopa i analizuje strukturę wizji
świata. Zgromadzony materiał empiryczny
skłonił autora do sądu, że
chłopska aksjologia może być analizowana
z uwzględnieniem rudymentarnych
cech osobowości społecznej
chłopa i typu jego mentalności.
W strukturze chłopskiej
wizji zhierarchizowanego świata
można wyróżnić kilka płaszczyzn:
wizja świata (kosmologia - nie utożsamiana
ze światopoglądem); eschatologia
i tanatologia (zbawienie
jako wartość autoteliczna); wartości
intrapersonalne; wartości interpersonalne;
środowiskowe wzory
osobowości i autorytety; propagowane
"z zewnątrz" systemu społecznego
Wsi modele osobowości.
Wzasadniczych rysach chłopska
kosmologia jest chrześcijańska,
chociaż posiada
pewne cechy magizmu i panteizmu.
Cały świat, zarówno doczesny, jak i
nadprzyrodzony, jest zhierarchizowanym
dziełem mądrego i potężnego
Boga, który ciągle podtrzymuje
go w swoim istnieniu i bezpośrednio
opiekuje się każdym
stworzeniem oraz całością świata. Z
przymiotów boskich najbardziej akcentuje
się wszechmoc, mądrość i
sprawiedliwość. Mniej w tej wizji dobroci,
miłości i miłosierdzia. Bóg i
wiara w Niego stanowią raczej mysterium
tremendum niż mysterium fascinosum.
Świat podtrzymuje w istnieniu
moc Boska, ład i celowość, które
również są Jego dziełem. Człowiek
stanowi cząstkę świata i jest zależny
nie tylko od Boga, lecz także od
współstworzeń. Celem ostatecznym
jest, oczywiście, zbawienie duszy.
Narażamy się na utratę zbawienia
poprzez nieposłuszeństwo Bogu.
Chłop traktował siebie nie tyle jako
pana przyrody, ile raczej jako jej
część. Był on zobowiązany do naturalnej
solidarności z przyrodą która
wraz z ludźmi stanowiła jego grupę
terytorialną i równocześnie społeczność
naturalną
Postawa solidarności z przyrodą
ma swoje źródło nie tylko we wspólnym
dziecięctwie Bożym, lecz przede
wszystkim we wspólnocie losu,
przemijania, nieuchronności śmierci
i poczuciu komplementarności.
Pomoc każdemu życiu stanowi naturalny
obowiązek człowieka. Musi
on niekiedy dokonywać aktów niszczenia,
ale z zachowaniem proporcji
w stosunku do aktualnych
potrzeb. Te akty niszczenia są u-
sprawiedliwiane podtrzymywaniem
życia człowieka, zwierząt i roślin -
wina zatem zostaje odkupiona. Siły
niszczycielskie tkwią również w
przyrodzie, która rządzi się zarówno
prawami życia i solidarności, jak
też wrogości, niszczenia i śmierci.
Podstawowym składnikiem świata
przyrody jest ziemia. Potrafi ona
być aktywna względem człowieka i
jego działalności, jest w stanie oceniać
jego postępowanie, a nawet wymierzać
sprawiedliwość.
Ziemia stanowi bowiem nie tylko
dzieło Boga, które może być skalane
lub sprofanowane, lecz również jest
centralną kategorią aksjologiczną,
podobnie jak w innych systemach
agrocentrycznych. Wydaje się, że
podstawowym aspektem kosmologicznym
wartości ziemi dla chłopa
jest jej trwałość. Ziemię i jej trwałość
chłop traktował na swój pragmatyczny
sposób: był to przede wszystkim
grunt posiadany i użytkowany przez
jego rodzinę (w przeszłości, teraźniejszości
i przyszłości), na dalszym
planie były pola innych rodzin we
własnej społeczności lokalnej, a dopiero
potem - po refleksji, okazuje
się, że jest to również ojczyzna i
wreszcie ziemia jako planeta ludzi.
Ziemia nie jest jedynym składnikiem
chłopskiej kosmologii. Jego
poczucie solidarności odnosiło się
do roślin i zwierząt, a także do wytworów
człowieka. Każdy z nich istniał
i posiadał swoją indywidualność
oraz "duszę". Ponadto następowała
reifikacja przedmiotów refleksji,
a nie tylko obiektów "materialnych".
Z
systemem
wierzeń magiczno-
-religijnych był związany fatalizm,
czy raczej bierne poddawanie
się woli "boskiej". Człowiek
nie był wyraźnie oddzielony
od przyrody: stanowił jej cząstkę,
nawet niekoniecznie najważniejszą.
Wymiar solidarności z przyrodą i z
życiem we wszelkich odmianach
występuje również w chłopskiej wizji
śmierci. Nie była ona straszna wtedy,
gdy istniała możliwość regeneracji,
choćby w następnym pokoleniu.
Odnosiło się to do człowieka i
do całej przyrody. Perspektywa
śmierci jednostkowej, nawet własnej,
nie przerażała chłopa. Grozę
budziła natomiast śmierć całej rodziny
lub wsi, która niszczyła grupę
bez możliwości jej regeneracji czy
reprodukcji.
Oczywiście, nie oznaczało to, że
chłop nie bał się śmierci; odczuwał
lęk przed nią. Była ona dla niego
rodzajem realnej istoty bardziej niż
aktem kresu egzystencji. Prawdziwy
lęk raczej dotyczył pośmiertnych
losów duszy. Śmierć nierzadko była
oczekiwana jako koniec życia pracowitego,
pełnego udręki i cierpienia.
Z biegiem lat i utratą sił fizycznych
w sposób naturalny dojrzewał
chłop do śmierci pojmowanej jako
przejście do lepszego świata w nagrodę
za życie bogobojne, poczciwe
i pracowite.
To wszystko rzutowało na postawy
względem zdrowia i choroby.
Nade wszystko chłop bał się śmierci
w izolacji od swojego otoczenia.
Jeżeli miał potomstwo, to naturalna
śmierć w domu, w otoczeniu
swoich, stanowiła raczej rodzaj
"szkoły umierania" dla otoczenia.
Niekiedy śmierć była oczekiwana
nie tylko przez osobnika, lecz nawet
przez jego otoczenie (np. chorowite
dziecko, upośledzeni fizycznie
lub psychicznie, zniedołężniali starcy),
zwłaszcza gdy dawała dostęp do
spadku.
Świat wartości intrapersonalnych
ogniskował się wokół umiejętności i
wiedzy praktycznej. Nie oznaczało
to braku myślenia abstrakcyjnego,
lecz jedynie to, że zawsze było ono
odnoszone do świata realnego, np.
poprzez antropomorfizację sił przyrody,
elementów sacrum itp. Zain-
7