NJB-1427

1340 Rede
‘Rapport morale’
Jaarrede Nederlandse Juristenvereniging, 13 juni 2014
Ybo Buruma 1
Vandaag spreken wij over crises
en recht. Daarom rees bij
mij even de vraag of een crisis
in de rechtsstaat dreigt. Welnu,
dat geloof ik niet. Toen ik de afgelopen
maand zag hoe de publieke discussie
plaatsvond over de voorwaardelijke
invrijheidstelling van Volkert
van der Graaf, de moordenaar van
Pim Fortuyn, vond ik het opvallend
dat ook mensen die hier ernstige
moeite mee hadden de waarden van
de rechtsstaat benadrukten. En – met
een wat objectievere maatstaf – geeft
de vijfde plaats van Nederland op de
Rule of Law Index waarop 99 landen
worden getoetst op hun rechtsstatelijkheid,
ook geen reden tot zorg.
Bovendien had eind 2013 volgens
het Continu Onderzoek Burgerperspectieven
circa 63% van de Nederlandse
bevolking vertrouwen in de
rechters.
Niets aan de hand dus? Nee,
niets. Behalve die merkwaardige,
breed voorkomende neiging om te
denken dat er een vertrouwenscrisis
is. Dat is een gevaarlijke neiging die
ertoe leidt dat men zich gaat verdedigen
tegen kritiek. Toen ik net in de
Hoge Raad kwam vond ik het
ambacht moeilijk – ik maakte fouten.
Dat had niets te maken met
mijn kennis van het recht, mijn
inzicht of zelfs de vraag of de huidige
stijl van de Hoge Raad de meest
wenselijke is. Binnen een bepaald
kader zijn dingen goed of fout; binnen
datzelfde kader zijn er ook kwesties
waarover je van mening kunt
verschillen. Dankzij de kritiek, leerde
ik van mijn fouten; de verschillen
van mening leidden tot een gezamenlijk
voortschrijdend inzicht. Wat
mij nu zorgen baart is dat deze evidentie
niet meer vanzelf spreekt. Het
lijkt wel of de organen van de rechtsstaat
zo bezig zijn te proberen kritiek
vóór te zijn en zichzelf te verdedigen
tegen een mogelijke vertrouwenscrisis
dat ze vergeten dat het recht uiteindelijk
niet gaat om het wel en wee
van instituties maar om de juiste
behandeling van zaken. Ik ben strafjurist
– dat is dus het terrein waar
sommigen van denken dat de rechter
niet zozeer de onafhankelijke en
onpartijdige beoordelaar van feiten
en van het recht is, maar een schakel
in de handhavingsketen. Voor die
mensen is een advocaat een outsider
en degene die terecht staat niet een
subject – een mens met twee ogen
en een neus en een burger met de
hem toekomende rechten – maar
niet meer dan een voorwerp van
onderzoek. Het beeld van de handhavingsketen
voedt – misschien tegen
de verwachting die het beeld van een
keten oproept in – die institutionele
preoccupaties van politie, OM en
rechtspraak waar ik het vandaag over
wil hebben.
Als ik spreek van institutionele preoccupaties,
doe ik dat in het licht van
het onderscheid dat Nobelprijswinnaar
Amartya Sen maakt in zijn The
Idea of Justice. Het is een klassiek
onderscheid in de Indiase jurisprudentie
dat hij uitlegt aan de hand
van een tweegesprek in de Bhagavat-
De wagenmenner wijst op institutionele
en procedurele verplichtingen; de vorst op
het redelijk oordeel in de individuele zaak
gita. Het gesprek vindt plaats tussen
de onoverwinnelijke prins Arjuna die
aarzelt of hij de strijd moet aangaan
omdat daardoor zoveel bloed zal
vloeien en zijn goddelijke adviseur,
de wagenmenner Krishna, die hem
aanmaant zijn plicht te doen om zijn
rechtvaardige strijd te strijden. Het
verhaal kent duizenden interpretaties,
maar Sen legt het op een onorthodoxe
manier uit doordat hij blijk
geeft van grote sympathie voor de
twijfels van Arjuna. Dat levert een
juridisch en rechtsfilosofisch vruchtbaar
perspectief op. Krishna zegt dat
we ons in ons handelen moeten
laten leiden door wat moet, maar
Arjuna aarzelt met het oog op de
gevolgen daarvan. Welnu, de jurist
die nadenkt over een geschil, een
aanspraak of een misdrijf, doet dat
teneinde tot een goed oordeel te
komen door procedurele en institutionele
regels te volgen. Die regels
geven uiting aan diepgewortelde
waarden, zijn de uitkomst van democratische
belangenafweging of de
vrucht van ervaringen van de desbetreffende
instituties. Maar net als
Arjuna moet de jurist de ogen niet
sluiten voor wat er in de loop van die
procedure gebeurt, wat de gevolgen
daarvan zijn en hij realiseert zich de
betekenis van zijn eigen, persoonlijke
aandeel in dat oordeel.
De wagenmenner wijst op institutionele
en procedurele verplichtingen;
de vorst op het redelijk oordeel
in de individuele zaak. Die tegenstelling
is misschien ongebruikelijk
omdat de wagenmenner dus zowel
staat voor de bureaucraat voor wie
efficiency en protocol alles zijn, als
voor de geëngageerde advocaat die
elke overtreding van een vormvoorschrift
definitief wil afstraffen. Beiden
staan voor een nieuwe vorm van
formalisme – een waarbij het niet
meer gaat om de Begriffsjurisprudenz
1834 NEDERLANDS JURISTENBLAD – 24-07-2014 – AFL. 27