NJB-1427

Rede
dige toeschouwer verteerbaar zou
zijn. In die door Sen geïnspireerde
rechtsopvatting schuilt ruimte voor
het persoonlijke aandeel van de
jurist. Dat persoonlijke aandeel is
onontkoombaar, omdat een goede
officier en een goede advocaat over
onomstreden feiten en onder vigeur
van dezelfde wet een verschillend
oordeel kunnen hebben. Maar niet
alleen de functie, doch ook de juridische
cultuur waarin de jurist leeft,
maakt uit.
Rond 1900 waren juristen deftige
generalisten, waarbij de rechter de
wet toepaste, het OM waakte dat de
rechter geen staat in de staat werd
en de advocaat partijdig was maar op
zijn woord vertrouwd kon worden.
Na de Eerste Wereldoorlog komen de
juristen getuige het Melk en Waterarrest
(1916) en Lindenbaum-Cohen
(1919) wat losser te staan van de wet.
Geregeld wordt een beroep gedaan
op het gezond verstand en misschien
horen we daarin een echo van wat de
buren het gesundenes Volksempfinden
noemden.
Na WO II zet de autonome
beroepsbeoefening – met de professionalisering
– van de juristen door.
In de sterk verzuilde samenleving
tussen 1950 en 1970 drukt een zware
morele stempel op het werk van individuele
beroepsbeoefenaren. In rechte
komt dat tot uitdrukking in de
liefde voor de ars aequi (de kunst van
het billijke) en de resocialisatie van
de verdachte.
Dit moralisme verliest na 1970
aan zeggingskracht. De rechten van
consument en burger stellen nieuwe
eisen aan juristen. De paternalistische
professional verandert in een
kritische expert. De sociale advocatuur
komt op voor de rechten van
minder bedeelden. Het rechterlijk
activisme ten aanzien van stakingen
(1972-1986) en euthanasie (1972-
1985) geeft uiting aan die taakopvatting,
net als de ontwikkeling van de
beginselen van een goede procesorde
en het door Peters gepropageerde
streven naar policing the police in
strafzaken (1972). En er ontstaat binnen
het OM een streven naar gelijkheid
en het tegengaan van willekeur
aan de hand van richtlijnen.
Aan het eind van de 20 ste eeuw
doet zich de voorlopig laatste verandering
voor. De bevolking is beter
opgeleid en wordt door tv en digitale
media uitputtend geïnformeerd over
feiten en overvoerd met ongefilterd
commentaar, aan welke opinievorming
ze zelf rechtstreeks kan bijdragen.
Het gevolg daarvan is dat
juristen (net als andere beroepsbeoefenaren)
te maken krijgen met
burgers die ook jegens hen een kritische,
sceptische houding aannemen.
Om kritiek voor te zijn gaat de rechter
meer motiveren, geeft het OM
blijk van meer omgevingsgevoeligheid
(met bijzondere aandacht voor
slachtoffers en bestuurders) en wordt
menig advocaat nog inschikkelijker
als expert-dienstverlener. Maar de
juristen van weleer – deftig, moreel
hoogstaand, respectievelijk kritisch –
wisten wat hen als individu te doen
stond. Ze behoorden tot de elite en
werden geacht voldoende karakter te
hebben om de daarbij behorende verplichtingen
te dragen. Dat zelfbewustzijn
lijkt voorbij: velen gedragen
zich als werknemers van een dienstverlenende
organisatie.
Ik wijs op deze ontwikkeling
met het oog op het persoonlijk aandeel
van de jurist in de beoordeling
van een concrete zaak. In de jaren
dertig was een toets aan het gezonde
verstand zinnig, zoals in de jaren vijftig
een menselijk, ethisch oordeel
werd gewenst en na de jaren zeventig
was voor alle partijen relevant dat
het overheidsoptreden kritisch werd
bezien. Maar wat voegt de cultuur
van de dienstverleners toe? Dienstverleners
zijn aardig voor elkaar, denken
mee – ze hebben het allemaal
druk. Die cultuur is niet de meest
geschikte om een persoonlijke aandeel
te leveren waarin een redelijke
einduitkomst in de betreffende zaak
voorop staat. Dat moge voor de formalist
winst zijn, maar het is wel een
opstelling die de institutionele preoccupatie
van politie, OM en rechtspraak
voedt waardoor interne regels
belangrijker worden dan de juistheid
van de uitkomst gelet op de feitelijke
omstandigheden van het geval.
Misschien verkeren we nu weer
op een omslagpunt – een crisis zo u
wilt. Niet alleen in het strafrecht
maar in het hele juridische veld zien
we standaardisering en computerisering.
Dat leidt tot nieuwe mogelijkheden
en nieuwe fouten. Barre ongelijkheid
en vergissingen worden
voorkomen – dat is winst; maar
blindheid voor ongewenste gevolgen
van de standaardisering en doofheid
voor kritiek dreigen. In ingewikkelder
zaken moeten de juridische
dienstverleners van vandaag juridische
strategen worden met oog voor
de kwetsbaarheden van gebruikelijke
routines, met oog voor juridische
mogelijkheden en risico’s – en vooral
met oog voor de consequenties van
elke stap die ze zetten op het oordeel
van hun wederpartijen en van de
beslissers in de rechtsstaat.
Onze rechtsstaat is een dienstverlenend
systeem geworden waarin men
zich drukker maakt over interne
regels en procedures, dan over de
checks and balances tussen de verschillende
overheidsinstanties. Dat
maakt de rechtsstaat kwetsbaar. In
de wereld van het recht gaat het niet
alleen om het arrangement van de
daarin werkzame instituties, maar
vooral om het vermogen om onafhankelijk
te kunnen oordelen welke
toepassing van het recht alles in aanmerking
genomen het meest billijke
resultaat oplevert. Dat vergt niet het
karakter van een machteloze dienstverlener,
maar van mensen die geloven
in hun vermogen op grond van
de verschillende mogelijkheden die
het recht eigenlijk altijd biedt een
redelijk oordeel over de voorgelegde
zaak te kunnen geven. Natuurlijk zijn
ze gevoelig voor institutionele verplichtingen
en voor de gevolgen aan
de zijde van de partijen. Maar dat
betekent niet dat de belangen van
die instellingen steeds de doorslag
geven, noch dat elke inbreuk op een
recht van de verdachte dat doet.
Ik heb u overspoeld met woorden.
U hoeft er niets van te onthouden…
behalve dat beeld van dat tweegesprek
tussen Krishna en Arjuna.
Het beeld van de wagenmenner
– oftewel de instituties waarvoor u
werkt – die tegen u zegt: ‘doe wat de
regels voorschrijven’ terwijl u als de
onoverwinnelijke vorst – of u nu
rechter, officier of advocaat bent –
stil moet staan bij de consequenties
van wat u zich genoopt acht te doen
ten aanzien van de mensen met twee
ogen en een neus die voor u staan.
Dank u wel.
1838 NEDERLANDS JURISTENBLAD – 24-07-2014 – AFL. 27